Basis

Pastoraat bij eenzaamheid

Basisinformatie en tips

Als je in het woordenboek kijkt wat ‘eenzaamheid’ betekent, dan lees je daar ‘alleen zijn’ of ‘zonder gezelschap zijn’. Maar eenzaamheid is meer dan dat. Eenzaamheid is ook een gevoel van verlatenheid, van je in de steek gelaten voelen. Deze tweede betekenis van eenzaamheid kan nauw samenhangen met de eerste, maar dat hoeft niet zo te zijn. Want dit gevoel van verlatenheid kan zich ook voordoen als je in contact staat met anderen. Mensen met een druk sociaal leven, met een gezin of een grote vriendenkring voelen zich soms heel eenzaam, bijvoorbeeld omdat niemand om hen heen hun diepste verlangens en gedachten kent. Je voelt je niet verbonden, terwijl er wel mensen om je heen zijn. Eenzaamheid kan ontstaan nadat er iets ingrijpends in het leven is gebeurd: een overlijden, een verhuizing, een belangrijke verandering in het leefpatroon.

Wat betekent eenzaamheid voor een mens?

Veel mensen hebben helemaal geen moeite met eenzaamheid in de betekenis van ‘alleen zijn’. Integendeel. Zij zoeken deze vorm van eenzaamheid zelfs op, bijvoorbeeld door alleen te gaan wandelen, zich terug te trekken op hun eigen kamer, of zelfs door op woestijnreis te gaan of een tijdje in een klooster door te brengen. Maar eenzaamheid in de vorm van je verlaten voelen is voor mensen vrijwel altijd een last. Het gevoel er alleen voor te staan, grijpt diep in. Dit gaat samen op met gevoelens van verdriet, leegte en machteloosheid.

Ieder mens ervaart in het leven wel eens een dergelijke eenzaamheid en meestal gaat dit na een tijdje over. Wanneer dit echter niet gebeurt, is er sprake van langdurige eenzaamheid. Dit kan leiden tot:

Minderwaardigheidsgevoelen: als je geen bezoek krijgt, of wanneer mensen niet naar jouw mening of gedachten vragen, kun je denken dat dat is omdat je niet de moeite waard bent.
Het aanwakkeren of in stand houden van depressie: je kunt je gaan afvragen of het nog wel zin heeft om ’s morgens uit bed te komen, om activiteiten te gaan ondernemen. Voor wie doe je het eigenlijk?
Angst: je gaat sociale contacten vermijden omdat je bang bent teleurgesteld te worden, of omdat je bang bent dat gevoelens van verdriet en machteloosheid weer sterk bovenkomen.
Een verzwakt immuunsysteem: bij langdurige eenzaamheid krijgt ook de weerstand een knauw. Dit kan dan er dan weer toe leiden dat allerlei ziekten de kop op steken.

Eenzaamheid in onze maatschappij

Eenzaamheid is in onze maatschappij een groot probleem. Uit onderzoek van de GGD blijkt dat in 2012 38% van de Nederlandse bevolking zich eenzaam voelde, waarvan 30% matig eenzaam, en 8% sterk eenzaam. Daarbij komt dat een groeiende groep mensen een grote kans heeft om te gaan lijden onder eenzaamheid: zo neemt het aantal eenpersoonshuishoudens toe, en brengen de veranderingen in de gezondheidszorg de nodige risico’s met zich mee. Ook armoede is een factor die de kans op eenzaamheid vergroot.

Eenzaamheid is in de grote steden het sterkst en komt in alle leeftijdsgroepen voor. Wel zijn er groepen die een vergroot risico hebben, zoals mensen die moeilijk een sociaal netwerk op kunnen bouwen of in stand kunnen houden en mensen die minder of niet mobiel zijn. Onder de laatste groep bevinden zich veel ouderen. Ook bij niet-westerse allochtonen is eenzaamheid een groot probleem.

Er zijn verschillende burgerlijke gemeenten die zoeken naar een manier om eenzaamheid te bestrijden. Zo krijgen in Rotterdam alle 75-plussers jaarlijks huisbezoek, worden er wijkteams gevormd en vrijwilligers opgeleid.

Wat betekent eenzaamheid in de christelijke traditie?

De Bijbel neemt al op de eerste pagina’s stelling tegen eenzaamheid: de eerste mens Adam zoekt naar iemand die bij hem past, iemand die zijn taal spreekt, iemand die hem begrijpt. God ziet dat dit is wat de mens nodig heeft en zegt ‘het is niet goed dat de mens alleen is!’ De mens heeft andere mensen nodig, heeft de nabijheid van God nodig, hij is niet geschapen om alleen te zijn.

Dit betekent echter niet dat het thema eenzaamheid vervolgens nooit meer in de Bijbel voorkomt, integendeel. Eenzaamheid als ‘alleen zijn met God’ wordt als positief opgevat: in navolging van Henoch, die ‘wandelde met God’, zijn in de vroege eeuwen veel christenen de eenzaamheid ingegaan om hun band met God te versterken.

Maar eenzaamheid als ‘verlatenheid’, als een totaal op jezelf aangewezen zijn, wordt in de Bijbel gezien als een complete verstoring van het goede leven. Keer u tot mij en wees mij genadig, ik ben alleen en ellendig, bidt de zanger van psalm 25. Alleen zijn en dan ook nog eens van God verlaten… dat is het ergste dat je als gelovige kan overkomen. Het wordt ervaren als een straf, als een beproeving. De afwezigheid van God ervaren is een diepe geloofscrisis, een echo van de woorden die Jezus sprak in zijn doodsstrijd: Mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?

Steeds weer lees je echter ook in de Schrift over de troost van Gods nabijheid, over God die er toch is, ook als men dat niet (meer) verwachtte.

Welke rol spelen geloof en levensbeschouwing?

Om eenzaamheid te bestrijden wordt er veel gedaan. Niet alles heeft echter een blijvend effect. Wat wel blijvend kan helpen is als mensen leren om met een andere blik naar zichzelf te kijken. Het geloof kan hierbij op drie manieren een belangrijke ondersteuning zijn:

Met het bezoek dat je als pastoraal bezoeker namens een gemeente brengt, zeg je impliciet tegen de ander: u/jij bent de moeite waard. Bij mensen op bezoek gaan die eenzaam zijn, is dan ook een heel belangrijk onderdeel van het bezoekwerk, en mag de nodige aandacht hebben van het pastorale team.
Iemands eenzaamheid kan verlicht worden door de verbinding met de geloofsgemeenschap te (gaan) ervaren. Wellicht is er een kring waarbij iemand zich thuis voelt, of kan iemand (eventueel met de nodige hulp) naar de zondagse kerkdienst komen.
In de Bijbel staan verschillende verhalen en teksten waarin ook het thema eenzaamheid aan de orde komt. Als iemand die lijdt onder eenzaamheid de verbinding kan vinden tussen het verhaal in de Bijbel en zijn of haar eigen verhaal, kan dit leiden tot een andere blik op zichzelf en/of op God. Je zou deze verhalen kunnen gebruiken in het pastorale bezoek, maar ze kunnen ook in een gesprekskring, preek of overdenking aan de orde komen. Onder ‘verdieping’ vind je een aantal teksten die je zou kunnen lezen.

Tot slot is vooral ook je houding tegenover mensen die lijden onder eenzaamheid van groot belang. Soms worden mensen bewust of onbewust uitgesloten uit de christelijke gemeente. Denk bijvoorbeeld aan mensen die gescheiden zijn, homoseksueel, of bij wie er ‘iets’ is gepasseerd in het verleden. Als christelijke gemeenschap kun je er niet echt zijn voor mensen die lijden onder eenzaamheid als je deze uitsluiting in stand houdt.

Do’s en don’ts

Wat je kunt (proberen te) doen:

Soms voel je in een pastoraal contact ‘de eenzaamheid om iemand heen hangen’, zonder dat de ander dit direct benoemt. Kijk of het lukt om dit op een tactische en invoelende manier ter sprake te brengen – het kan iemand soms opluchten erover te kunnen en mogen spreken.
Probeer te peilen of iemands eenzaamheid hem of haar tot last is, of juist niet. Als dat laatste zo is, respecteer dat dan en probeer niet met ongewenste ‘oplossingen’ aan te komen.
Als iemand wel lijdt onder zijn of haar eenzaamheid, kijk dan of je iemand in contact kunt brengen met anderen. Wellicht wil iemand deze persoon ophalen om wekelijks samen naar de kerk te gaan. Mogelijk is er een kring waar hij of zij aan kan deelnemen. Of misschien kan een bezoekvrijwilliger wat frequenter langskomen. Let hierbij wel op of deze nieuwe contacten gewenst zijn: niet altijd is dit voor iemand een oplossing of verlichting van zijn of haar situatie.

Wat je vooral niet moet doen:

Denk niet dat eenzaamheid iets is dat ‘niet christelijk’ zou zijn. Integendeel. Onderzoek van de Nederlandse Patiënten Vereniging in 2013 laat zien dat 51% van de evangelische christenen zich eenzaam voelt, 47% van de rooms-katholieken, 45% van de gereformeerden en 37% van de protestanten (RD, 18 maart 2013).
Denk niet te snel dat iemand die eenzaam is, ook zielig is. Sommige eenzaamheid is misschien niet gewenst, maar maakt iemand niet tot een sneu persoon.
Probeer niet zelf de oplossing voor iemands eenzaamheid te willen zijn, bijvoorbeeld door toe te zeggen wekelijks op bezoek te komen.
Dring niet aan als iemand liever geen activiteiten wil gaan bezoeken of meer bezoek over de vloer wil. Respecteer iemand in zijn levensweg en probeer het vertrouwen te bewaren of op te bouwen.
Gebruik het lezen van een Bijbelverhaal of Bijbeltekst niet om iemands angst, verdriet, onmacht of verlatenheid te ontkennen en toe te dekken.
Oordeel niet over de ander, bijvoorbeeld over de (mogelijke) oorzaken van zijn of haar eenzaamheid.

Deskundigen

www.eenzaam.nl: Op deze website van Coalitie Erbij vind je onder andere informatie over eenzaamheid, tips om eenzaamheid tegen te gaan, adressen waar hulp gezocht kan worden, activiteiten en nieuwsberichten.
Op de Facebookpagina van Coalitie Erbij zijn veel voorbeelden te vinden van manieren waarop mensen eenzaamheid bestrijden.
www.eenzaamheid.info: Een site met tips om (beter) met je eigen eenzaamheid of die van anderen om te gaan. Via de site kun je je, als je je eenzaam voelt, ook aanmelden voor het gratis online programma ‘Creatief Leven’.
www.stopeenzaamheidzelf.nl: Een samenwerking tussen Cruciaal (christelijke GGZ), de Driehoek (kerkmaatschappelijk werk) en de EO. De site geeft informatie over eenzaamheid, maar ook de gelegenheid er iets aan te doen. Je kunt hier het werkboek ‘Stop eenzaamheid zelf’ bestellen.
De luisterlijn van Sensoor: Een hulplijn die 24 uur per dag gebeld of gemaild kan worden voor een vertrouwelijk en anoniem gesprek. Het telefoonnummer is 088-767 000 (er zijn ook lokale nummers). Via de website www.sensoor.nl is er ook de mogelijkheid om te chatten of te mailen met de vrijwilligers van Sensoor.

Verdieping

Werkmateriaal

Contextuele bijbelstudie over eenzaamheid (geschikt voor gemeenteleden/parochianen, ouderen)

Suggesties rond ‘#niet alleen’

‘Eenzaam ben je niet alleen’: Dit werkboek van Movisie is geschreven als hulpmiddel voor vrijwilligers en professionals die mensen die kampen met eenzaamheid willen ondersteunen. Het werkboek is als pdf te downloaden via: https://www.movisie.nl/publicaties/eenzaam-ben-je-niet-alleen

Bijbelteksten en gebeden

Bijbel

Enkele leessuggesties uit de Bijbel:

Genesis 37 en 39-49 (het verhaal van Jozef)
Exodus 2-4 (het verhaal van Mozes)
Psalm 22
Psalm 25:16-21
Psalm 42
Psalm 55
Ruth
Matteüs 26:36-46 (Jezus in Getsemane)
Lucas 8:43-48 (genezing van een bloedvloeiende vrouw)

Lees deze teksten nooit ‘zomaar’ met de pastorant. Bereid het voor, vraag je af welke vragen er bij te stellen zijn, denk ook na over wat jouzelf er in raakt.

Gebeden

Uit Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk (2013):

Morgengebed: ‘Tot U, God, roep ik in de vroege morgen’ (blz. 533)
‘Trouwe God…’ (blz. 1361)
‘Hoor mij, God…’ (blz. 1366)

Gedicht

Ik ben alleen.
Er is niemand
bij wie ik mijn hart kan uitstorten.
Dus doe ik dat bij mezelf,
en bij God,
tot wie ik roep.
Het is goed
je hart uit te storten
in de eenzaamheid
en het leed
niet in jezelf op te vreten.

Dietrich Bonhoeffer

Dagboekfragmenten

Drie donkere dagen

Drie dagen lang konden de mensen elkaar niet zien en kon niemand een stap verzetten. Maar waar de Israëlieten woonden was het licht. (Exodus 10:23)

Duisternis! Wie weet nog wat dat is? Hoeveel lampen branden er ’s avonds niet in één kamer? En in één straat? Alleen als de stroom uitvalt en heel de wijk ineens donker is, voel je er iets van. In Egypte helpen ook geen kaarsen meer. De duisternis is zo beklemmend, dat niemand zich meer durft te verroeren. Het is een voorbode van de laatste plaag: de dood. Want duisternis en dood zijn twee woorden die overal in de Bijbel op elkaar rijmen. Terwijl God een God van licht is. Vandaar dat de Israëlieten op hetzelfde moment in het licht leven. Maar is dat altijd zo, vraag je misschien? Onze ervaring is nogal eens anders.

Wat kan het soms donker in je leven zijn. Langer dan drie dagen! En wat kan de dood je beangstigen, al geloof je vast dat je een kind van God bent. Het is dan alsof je in Egypte woont en niet in het licht van God. En toch: denk aan die andere keer toen God het donker liet worden. Drie uur lang! Hij, Jezus, werd verlaten, opdat wij nooit meer eenzaam zouden zijn.
Mijn licht, mijn heil is Hij, mijn God en Here!
Waar is het duister dat mij onheil baart?
(ds. P.L. de Jong)

Je bent niet alleen

Alleen je eigen hart kent je diepste verdriet, in je vreugde kan een ander niet delen. (Spreuken 14:10)

Ook al beschikken we over de gave ons heel makkelijk te uiten en anderen te doen delen in onze vreugde of ons verdriet, er is toch niemand die werkelijk voelt hoe het trilt of huilt in de diepere schachten van je ziel. Daar kan een ander, zelfs iemand die je heel goed kent, niet bij. En zo kan een mensenhart een zeldzaam eenzame plek zijn. Een plek die lokt, vooral in tijden van verdriet, omdat je je vaak alleen daar echt veilig voelt.

Alleen ben ik en zóek alleen te wezen.
Alleen ben ik meer dan een ander wezen. (Leopold)

Maar op deze plek houden we het niet uit met onszelf. Daar moet je niet te lang blijven zitten. En dank God: er is door Jezus Christus een weg. Van ons eenzame hart tot het troostend hart van God. ‘Als een hert dat verlangt naar water, zo verlangt mijn ziel naar U!’ Wij zijn niet alleen, zegt Paulus later. Niets kan ons scheiden van God. Hij is dichter bij dan wij denken. Meer dan een moeder troost, troost Hij het eenzame hart.

(ds. P.L. de Jong)

Zonder slaap

Ik ben slapeloos, ik gelijk op een eenzame vogel op het dak (Psalm 102:8)

Ligt u ook weleens wakker? Je moest het eens weten, zegt u misschien. Juist ’s nachts komt alles op mij af. Dan zie ik er helemaal niet meer doorheen. ’s Nachts lijkt alles nog veel erger. Je staat op en kijkt door het raam: heel de straat is donker. In een enkel huis brandt nog licht. Je voelt je als eenzame vogel op het dak.
HERE, hoor mijn gebed, zo begint Psalm 102. Er volgt een aangrijpend relaas. Over pijn die niet ophoudt, over kracht die als water wegvloeit, over slapeloosheid. Terwijl iedereen slaapt, vecht deze mens een eenzame strijd voor God.
Daar is God niet ver weg. Nee, want wie er ook slaapt, Hij niet! In Jezus Christus is Hij heel dichtbij gekomen. In die eenzaamheid en slapeloosheid. Kunnen jullie niet één uur met Mij waken, vroeg Jezus in Gethsemané. Sindsdien zijn we nooit meer alleen.
De Heer brengt al uw heil tot stand. Des daags en in de nacht, houdt Hij voor u de wacht.

(Ds. P.L. de Jong)