Pastoraat bij stress

Basisinformatie en tips

Stress is dikwijls het gevolg van drie soorten druk: Je kunt het druk hebben (dan heb je veel te doen). Je kunt druk voelen (aan verwachtingen moeten /willen beantwoorden). Je kunt je ‘verdrukt’ voelen door tegenslagen. Bij zo’n optelsom wordt de draaglast groter dan de draagkracht en dan ervaart iemand stress. ‘Help hoe moet dit nou verder? Ik kom hier niet meer goed doorheen!’

Wat betekent stress voor een mens?

Stress geeft lichamelijke klachten: griep die niet overgaat, hoofdpijn, spierspanning, maag- en darmklachten, hoge bloeddruk, hartklachten, haastige ademhaling, transpireren, vermoeidheid, slecht slapen.

Stress geeft psychische klachten: een opgejaagd en rusteloos gevoel, somberheid, snel geïrriteerd zijn, machteloosheid, fixatie op kleinigheden, depressiviteit, besluiteloosheid, piekeren, afnemende concentratie, vergeetachtigheid, negatief zelfbeeld.

Stress leidt tot onplezierig gedrag: te veel eten en drinken, opvliegendheid, roken, verslavingsgedrag, klagen en zuchten, fouten maken, er komt weinig uit de handen.

Niet iedereen heeft alle stressklachten. En er zijn ook gradaties: stress, overspannenheid, burn-out. Voor ‘gewone’ stress helpt vitamine V voldoende: vakantie, een paar weken rustig aandoen. Bij overspannenheid duurt het herstel langer en is ook inzichtgevende hulp nodig om patronen te doorbreken. Burn-out heeft een lange voorgeschiedenis en nasleep. Iemand is emotioneel uitgeput en kan niet meer functioneren. Dan is psychotherapie noodzakelijk.

Wie zijn het meest stressgevoelig?

De idealisten en ambitieuze personen. Die weten niet van ophouden.

De lieve mensen: zij hebben een te groot verantwoordelijkheidsgevoel en te snel een schuldgevoel bij mogelijk tekort schieten.

De perfectionisten: door preciesheid werken ze te langzaam terwijl snelheid nodig is; ze stellen te hoge eisen aan zichzelf en kunnen slecht met veranderingen en kritiek omgaan.

Wat betekent stress in onze maatschappij?

In onze samenleving zijn veel mensen gestrest. In alle leeftijdsgroepen ervaart men de drie bovengenoemde soorten van druk.

Er lopen veel gestreste scholieren rond: ze zijn druk met school en nog meer met de dingen ernaast. Ze moeten goed presteren. Ze ervaren keuzestress omdat ze beslissingen moeten nemen die ze niet kunnen overzien. En dan hebben velen ook nog zorgen, bijvoorbeeld over het ouderlijk gezin.

Dat vrouwen zichzelf op de been houden is helemaal verbazingwekkend. Die moeten een elegante vrouw zijn, carrière maken, een goede echtgenote, moeder, huisvrouw, vrijwilligster en mantelzorgster zijn, en ook nog aan sport doen.

Diverse maatschappelijke ontwikkelingen doen er geen goed aan: grote mobiliteit (denk aan verre vakanties en stage- of werkreizen); veel druk op de vrijetijdsbesteding; weinig rust in gezinnen. Bovendien ligt de lat hoog: ieder moet zijn/haar eigen leven ontwerpen; ieder moet winnen; de identiteit van mensen is gekoppeld aan prestaties en dat werkt statusgevoeligheid in de hand.

Op het werk worden mensen gek gemaakt door alle veranderingen. In de privésfeer stijgt de druk door vele gebroken relaties en ingewikkelde gezinnen die daardoor ontstaan. Tevens legt langdurige mantelzorg voor oude ouders een last op de schouders van kinderen. Het onderhouden van het sociale netwerk (niet meer in de buurt maar soms wereldwijd) legt druk op mensen, ook in de digitale variant.

Stress en de Bijbel

Het vierde gebod zegt: neem de rustdag in acht (Exodus 20:8-11, Deuteronomium 5:12-15). Het leven van Adam en Eva startte met Gods rustdag over de schepping. Het menselijk bestaan begon dus niet met werken. De sabbat werd voor Israël ook de vierdag van het verbond met God. Hij heeft hen bevrijd uit de slavernij. De relatie met Hem en niet de arbeid is bepalend voor hun identiteit. De sabbat als wekelijkse rust- en feestdag beïnvloedt de werkbeleving op de andere dagen: we werken niet om te presteren maar werken vanuit ontvangen rust.

De profeet Zacharia heeft een prachtig vooruitzicht als Jeruzalem hersteld is (8:4,5). Oude mensen zullen zitten genieten op de pleinen van de stad terwijl de kinderen om hen heen spelen. De andere mensen zullen dan wel aan het werk zijn, maar het gaat even om de glimlach van de profeet. Hij heeft door waarvoor God het leven bedoeld heeft: spelen, ontspannen. Leven vanuit rust en genade, niet vanuit status en prestaties.

In Lucas 10 wordt de barmhartige Samaritaan ons tot voorbeeld gesteld. Maar let op! Hij verloochent zichzelf, zeker. Hij geeft echter ook zijn grenzen aan voor de hulp die hij biedt en vertrekt na een dag. Hij delegeert de zorg voor de gewonde aan de herbergier. Assertieve zelfverloochening is de enige manier om hulp aan medemensen vol te houden. Jezus prijst dat! Dit in tegenstelling tot de houding van de helpende maar zuchtende Martha, ook in Lukas 10. Zij zit in de dramadriehoek – redder, slachtoffer, aanklager. Dat houdt geen mens vol. Zij moet leren kiezen, net als haar zus. De keuze die Maria gemaakt heeft, aan Jezus voeten zitten en luisteren, wordt geprezen. Dus zelfs de werken van de barmhartigheid hebben een grens.

Welke rol spelen geloof en levensbeschouwing bij stress?

De protestanten hebben de roomse leer van de goede werken ingeruild voor de leer van het harde werken, zegt Okke Jager (in Opklaring, Uitgeverij Zomer en Keuning, Ede, 1980, blz 121). De achtergrond is hetzelfde: mensen willen niet van genade leven. Mensen zijn liever slaven dan dat ze genieten van het leven. Hij noemt dat zelfs een heidense levensstijl. Het zou heel goed kunnen dat onze moderne stressgevoelige samenleving hiermee te maken heeft. Dan wordt het tijd om terug te keren naar de rust waarvan God spreekt.

Op individueel niveau zien we ook dat levensbeschouwing een oorzaak kan zijn van stress. Dat is dan altijd in combinatie met de persoonlijkheid van mensen. Als in de opvoeding plichtsgetrouwheid geleerd wordt en het goed houden van relaties belangrijk gevonden wordt en ook nog eens gezegd wordt dat liefhebben vooral zelfverloochening is, kan dat erin uitmonden dat iemand nooit grenzen leert stellen aan wat de baas of andere mensen van hem vragen. Die persoon kan dan zelfs denken dat God dat van hem vraagt. In plaats van dat hij roept: ‘Ho, beste manager, dit ga ik echt niet doen!’, bidt hij ’s avonds om kracht om het vele werk vol te houden.

Hoe komt stress in pastoraal werk naar voren?

n het studentenpastoraat gaan de meeste gesprekken over omgaan met stress en de factoren die deze stress veroorzaken. Pastorale gesprekken in de gemeente gaan er deels ook over. Er zitten immers aardig wat mensen tijdelijk thuis vanwege stress.

Kern van de thematiek is dat veel mensen vanuit ‘moeten’ leven. Ik moet van…school, de baas, partner, ouders, mensen die op me zitten te wachten, van God, van mezelf. Het gaat maar door. Daaraan koppelen dezelfde mensen vaak de overtuiging dat het allemaal niet gaat lukken. Dan komt er paniek. O help, als ik mijn baan kwijt raak, als mijn studie mislukt, als mijn vriendin de relatie verbreekt wanneer ik faal… En dat levert dan weer nieuwe druk op om het toch maar vol te houden.

Pastorale aandachtspunten zijn hierbij:

• De lat moet zakken. Een mens kan niet alles doen en kan al helemaal niet alles goed doen.
• Een mens mag zelf keuzes maken. ‘Ik moet!’ mag veranderen in ‘Wat wil ik?’
• Liefde en assertiviteit sluiten elkaar niet uit maar in.
• De identiteit van een mens hangt af van God en niet van hoe de mensen denken of oordelen.
• Leven vanuit Gods rust is ook: leren ontspannen.
• Investeer in draagkracht door te investeren in kwaliteiten. Andere dingen mogen afvallen.
• Pot stressklachten niet op, schaam je niet, praat erover en zoek eventueel hulp.

Do’s en don’ts

Niet:

• Stel je niet dwingend op: ‘Jij moet nu dit…’ ‘Als ik jou was, zou ik…’Als je dat als pastor/pastoraal bezoeker doet, word jij de volgende eisende persoon in het leven van de ander.
• Gooi schuld en schaamte niet door elkaar. Degene die gestrest thuis zit, kan zeggen dat hij zich schuldig voelt: ‘God vraagt toch van mij…’ ‘Ik schiet tekort nu…’ In werkelijkheid is dit schaamte. En schaamte heeft geen vergeving nodig maar een ander zelfbeeld.
• Prijs iemand niet die zijn stressklachten vertelt en tegelijk maar doorgaat met zijn vele bezigheden. Ontmasker hem veeleer.

Wel:

• Goede vragen aan een gestreste persoon zijn: Hoe druk ben jij? Is het je lot of je keuze? Als je niet zo druk bent, geniet je ervan of schaam je je ervoor? Waarom dan? Als je druk bent, wat beweegt jou dan daartoe? Wat zijn je stressklachten? Wat doe je eraan? Waarom doe je er (n)iets aan? Welke rol speelt het geloof in jouw drukte? Wat betekent ‘genade’ voor jou? Hoe genadig ben je voor jezelf? Hoe ontspan jij je?
• Ook al ben je geen therapeut, je kunt als pastor/pastoraal bezoeker wel proberen om inzicht gevend te werken.
• Ondersteun mensen en stel ze gerust. Gewone stressklachten gaan door rust immers vanzelf over. Zelfs een burn-out gaat meestal grotendeels voorbij.
• Stimuleer iemand die gestrest is om vooral dingen te doen die energie geven.

Doorverwijzen en meer weten

Deskundigen

Voor de eerste diagnose en behandeling van stressklachten is de huisarts de aangewezen persoon. Die kan zo nodig doorverwijzen naar psychotherapeuten.

Verdieping

• Op Stressplein.nl is veel informatie te vinden, deels in de vorm van een ‘stress-wiki’, naast tips, blogs en een community om verhalen, boeken en tips mee te delen.
• Ook handig als startpunt is de pagina over stress op mind.nl
• Speciaal voor jongeren: jongburnout.nl

• Er wordt nogal wat geschreven over stress. De tips om er goed mee om te gaan zijn talrijk. Een overzichtelijk boekenlijstje over werkstress is hier te vinden.
• Anselm Grün schreef Stress en burn-out voorkomen.(Ten Have, Utrecht, 2014)
• Kees Roest schreef Niets moet, alles mag (Boekencentrum, 12e herziene druk, 2016)

• Enkele documentaires en korte filmpjes over stress: http://www.stresscentrum.nl/films-over-stress/
• Een langere documentaire, ‘De bijl en de grasspriet’, is hier te bekijken.

Suggesties voor bijbelteksten, lied en gebed

Bijbelteksten

Diverse aspecten van stress zijn te verbinden met bijbelgegevens. Die moeten dan wel verantwoord toegepast worden.

• Het sabbatsgebod (Exodus 20:8-11, Deuteronomium 5:12-15) heeft implicaties voor ons denken over werk.
• De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan en het verhaal over Maria en Martha (beide uit Lucas 10) kunnen helpen bij het nadenken over grenzen stellen.
• Voor situaties waarin mensen veel van iemand verwachten en kritisch zijn, zijn woorden van Paulus voor Titus en Timoteüs bemoedigend, zoals Titus 2:15 en 2 Timoteüs 1:7.
• Een periode van stress en thuis zitten kan ook een goede bezinningsperiode zijn. Marcus 1:19 spreekt over vissers die hun netten herstellen. Dat kan een mooie typering zijn voor de periode dat iemand noodgedwongen rustiger aan moet doen.

Liedsuggestie

Lied 897 uit Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk, ‘Rusteloos ben ik…’ past bij het thema.

Gebedssuggestie

Heilige Geest, vertrooster,
waai de onrust weg
die ons ver van U
kan houden.
En geef dat wij de bron
van vertrouwen ontdekken,
die ligt opgeslagen in ons diepste wezen.

Frère Roger van Taizé