Onlangs hoorde ik in een kerkdienst de dominee zeggen: “We gaan niet verloren, we liggen verloren.” Het is een zinnetje dat me weer te binnenschoot bij het verzoek om iets te schrijven over slavernij en gereformeerde theologie. ‘We gaan niet verloren, we liggen verloren’ – en dat dan even niet als antwoord op de vraag naar eeuwig heil of onheil, maar als karakterisering van slavernij als maatschappelijk kwaad in heden en verleden.

In het themanummer over de Geest beginnen we bij de Bijbel – hoe spreekt de Bijbel over de Geest? waar lezen we van die Geest? wat brengt die Geest ons, de mensen?

Bij het verschijnen van het meest recente deel van ‘Verzameld werk’ van Van Ruler (deel 5-C), hield Kees van der Kooi deze lezing over belijdenis en leertucht. “Een harde noodzaak, dat klonk lekker provocerend uit de mond van een gereformeerde jongen die zich anders dan sommige leeftijdgenoten niet schaamt uit dat nest te komen.”

De titel is ontleend aan de patatkraam, waar deze vraag veelvuldig wordt gesteld, maar die hier wordt toegepast op de vraag of onze cultuur en daarin wijzelf met of zonder God kunnen leven. Het is de cultuur van het levensbeschouwelijk materialisme, waarin alleen dat werkelijk heet te zijn wat direct voor ogen is en verklaard kan worden. Alle religie geldt dan als franje of als overbodig.

Deze studie van Jan Veenhof, van 1973 tot 1990 hoogleraar dogmatiek en dogmageschiedenis aan de Vrije Universiteit, biedt een even moedige als uitdagende pneumatologie. Gebruikmakend van huidige natuurkundige inzichten toont hij zich in zijn ontwerp open voor een verwijd wereldbeeld, voor een spiritualiteit van de mystici en New Age. Hij overschrijdt daarbij grenzen waarvoor de meesten van het gilde der theologen, liberaal of orthodox, maar zonder uitzondering horig aan Kant, terugschrikken. Ik noem een paar belangrijke gezichtspunten in dit rijke boek.

Dit boek, dat onlangs als theologisch boek van het jaar werd verkozen, is het eerste deel van een trilogie. Zoals de titel al stelt, biedt het zich aan als een theologische visie voor de 21ste eeuw. Wat dat betekent wordt op haast elke bladzijde duidelijk gemaakt. Alle directe apologetiek om de zinvolheid van christelijke theologie duidelijk te maken, wordt inadequaat geacht, al is het indirecte apologetische effect van het vertoog er niet minder om. Het boek brengt de lezer medias in res. De auteur streeft ernaar een theologie die de werkelijkheid zoals ze in het licht van Christus is, verstaanbaar en vertelbaar te maken. Christus is van dit verhaal en deze tekst de grammatica.

Dat dit boek een snelle herdruk beleefde, is begrijpelijk. Het is een boeiend en verrassend verslag van het leven van een man van wie, hoewel bewonderd en verguisd, heel veel onbekend gebleven is. In zijn opzet volgt de auteur een korte door Kuyper zelf geschreven autobiografische schets, waarmee hij inzicht gaf in de rollen die hij speelde. Die somde er zeven op: alpinist, reiziger, spreker, wetenschapper, activist, journalist en staatsman. Het leidt bij Snel tot een portret waarbij hij dankbaar gebruik maakt van allerlei (mede door Jasper Vree) nieuw opgedolven materiaal.

De redacteuren zijn zonneklaar over de bedoeling van deze bundel, namelijk aantonen dat de calvinistische traditie een eigensoortige bijdrage heeft geleverd en kan leveren aan zowel de reflectie op kunst als de daadwerkelijke beoefening. Het boek valt in vier delen uiteen: allereerst de wortels van deze traditie bij Calvijn, Abraham Kuyper en Herman Dooyeweerd, vervolgens een aantal bijdragen over de kunstgeschiedenis, het derde deel is gevuld met beschouwingen over esthetica en het laatste deel is specifiek gewijd aan theologie van de kunst.

Deze driedelige christologie van Heinrich Assel, hoogleraar in Greifswald, biedt een zeer actualiserende visie op christologie. Actualiserend noem ik dit concept, omdat de auteur inzet bij het gebruik van de naam Jezus Christus in hedendaagse praktijken. Die naam is het die valt binnen verschillende contexten, bijvoorbeeld binnen de kerkdienst, maar ook, meer verhuld, waar mensen pogen tot verzoening te komen.