Parallel aan dit Trendbericht verschijnt op de website van Handelingen het veel uitvoeriger Literatuurbericht Kerkopbouw. Meer dan veertig publicaties worden daar besproken. Dat aantal maakt duidelijk dat er volop reflectie is over de kerk. Daar is ook alle reden toe, want we kunnen de oneliner van hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans ook toepassen op de kerk: ‘We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk.’

Kerken zijn momenteel veelal ‘treshold churches’. Ze staan op de drempel van een nieuwe tijd. In een dergelijke liminale fase is het van groot belang om niet alleen onze ogen te richten op de broedplaatsen van vernieuwing, maar vooral te kijken naar de ‘grenswerkers’, die de taal leren spreken van uiteenlopende kerkplekken, drempels helpen slechten, overeenkomsten en gezamenlijkheid helpen ontdekken.

In dit artikel willen we het verschijnsel ‘gemeentestichting’ belichten vanuit een specifieke denominatie, de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt). De vraag die we centraal stellen is: hoe is de discussie over ‘gemeentestichting’ op de Generale Synode van deze kerken te begrijpen tegen de achtergrond van bredere kerkelijke ontwikkelingen in de periode 1990-2014, en welke handelingsaanwijzingen voor het omgaan met deze ontwikkelingen zijn daar uit af te leiden?

Martijn Vellekoop stelt in het recente rapport van de Protestantse Kerk in Nederland, Op hoop van zegen, dat het pionieren onder meer ‘blijdschap’ teweegbrengt binnen de Protestantse Kerk omdat ze ‘zien dat mensen die niets (meer) met de kerk hadden, worden geraakt door Gods liefde’. Hij stelt dat er ‘tegen de trend in nieuwe kerken ontstaan’. Deze opgetogenheid herken ik van toen ik vanuit mijn eigen roomskatholieke achtergrond de Anglicaanse Fresh Expressions of Church op het spoor kwam tijdens mijn recente doctoraatsonderzoek. Zulke initiatieven kunnen ook katholieken inspiratie bieden met het oog op de toekomst van de Rooms-Katholieke Kerk in Vlaanderen.

Is wat er bij pioniersplekken ontstaat (geloofs)gemeenschap te noemen? En hoe zijn de verschillende betrokken actoren in de pioniersbeweging van de Protestantse Kerk bezig met dat thema? In dit artikel worden enkele eerste bevindingen gepresenteerd van een promotieonderzoek, waarin participatieve observatie in de context van het Projectteam pionieren en in de context van een tweetal pioniersplekken een centrale plek inneemt.

De afgelopen jaren is op tientallen plaatsen en in alle bisdommen vernieuwing van pastoraat en parochie onderwerp van overleg en discussie geweest. Die discussies werden altijd aangezet door een besef dat de tijd van de grote volkskerk langzamerhand achter ons ligt en dat we mensen op een andere, nieuwe manier zouden moeten bereiken met de boodschap van het Evangelie. De gebruikelijke aanpak heeft haar aantrekkingskracht grotendeels verloren en nieuwe wegen zijn nodig.

Verschillende kerkgenootschappen gingen haar voor en sinds een jaar of acht ondersteunt ook de Protestantse Kerk in Nederland het pionieren, in de hoop dat meer mensen de waarde van het evangelie ontdekken. En in de hoop dat het pionieren werkt als frisse inspiratiebron voor bestaande kerkelijke gemeenten. Met een ‘pioniersplek’ wordt gedoeld op een nieuwe vorm van kerk-zijn voor mensen die niet naar een kerk gaan. Allerlei vormen kunnen gebruikt worden. Afstemming op de context en duurzame gemeenschapsvorming zijn daarbij belangrijk.

Tijdens een lezing kreeg ik onlangs de vraag waarom ik ooit ‘voor mezelf begonnen’ was. De vraag sloeg op mijn activiteit in Via Nova, een Amsterdamse kerk die in 2006 is opgericht vanuit de Christelijke Gereformeerde Kerken. De vraagsteller voegde eraan toe dat dit stichten van nieuwe gemeenten op een plek waar al zoveel kerken waren hem irriteerde. Is het niet veroordelend naar andere kerken, die blijkbaar niet goed genoeg zijn? Is het niet arrogant? Kies je niet de gemakkelijkste weg door het niet te willen uithouden met een oude kerk waarin je niet zomaar opnieuw kunt beginnen?

In de wereld van gemeentestichting is een hausse aan vernieuwende projecten gaande, die geen eendagsvliegen blijken te zijn. Juist omdat pioniersarbeid vaak ‘on the cutting edge’ wordt verricht, kunnen we er van leren. Dit themanummer van Handelingen biedt zicht op een boeiend proces van kerkvernieuwing en wil bijdragen aan de doordenking van kerk-zijn.