Heil is vanuit christelijk oogpunt sterk verbonden met de gestalte van de lijdende Christus. Daarom is Pasen, waartoe traditiegetrouw ook Goede Vrijdag wordt gerekend, het liturgisch zwaartepunt van het kerkelijk jaar. In maart 2020 moesten kerken vanwege de coronapandemie plotsklaps omschakelen van fysieke samenkomsten naar online video-opnames. Ook Goede Vrijdag en Pasen op 10 en 12 april moesten zo online gevierd worden. In deze bijdrage wil ik over het voetlicht brengen hoe er tijdens die vieringen betekenis werd gegeven aan de lijdende Christus; oftewel hoe de heilzaamheid van het lijden, sterven en opstaan van Jezus toen werd uitgelegd.

In de zomer van 2014 deed de Protestantse Kerk in Nederland onderzoek onder haar predikanten en kerkelijk werkers naar hun beleving van het werk. Er werd onder meer gevraagd op welke terreinen zij het meest bevlogen werkten. Het onderzoek liet zien dat de onderzochte voorgangers het meest bevlogen waren over hun voorgaan in de zondagse eredienst. Niet minder dan 83% van de respondenten was daar bevlogen over. Onderaan de lijst van bevlogenheid bungelden missionair werk (15%) en diaconaal werk (8%). Deze scores gaven en geven te denken.

Een van zijn vele boeken schreef Henri Nouwen op uitnodiging van een seculiere Joodse journalist. Deze man, Fred Bratman, interviewde hem voor een weekendbijlage van de New York Times. Dat werd een tamelijk bloedeloos gebeuren omdat in de ontmoeting echte chemie ontbrak. Maar op de een of andere manier gebeurde er wel wat tussen die beide mannen. Het contact bleef en gaandeweg ontstond er vriendschap.

Het heil laat zich moeilijk in een definitie vastleggen. Bij ons thuis werd het woord eigenlijk alleen door volwassenen gebruikt, in zinnen als: ‘Daar zie ik wel of geen heil in.’ Beter paste het in de Bijbellezing of het geestelijke lied. Het woordenboek van Koenen laat zien dat heil in alledaagse situaties vervangen mag worden door een eenvoudiger term als voorspoed of nut. Tot de kerkelijke sfeer behoren lastiger omschrijvingen als ‘welzijn van de ziel’ of ‘gelukzaligheid’. Die hebben een eigen charme, je herkent het woord vooral op de klank en minder op een precies vastgelegde inhoud.

In het christendom gaat het over goed nieuws, ‘evangelie’. Dit goede nieuws is, kort en goed, dat er heil is voor ons. Wat dit heil precies inhoudt, hoe het tot stand komt, hoe we het ontvangen – daarover zijn christenen het zelden eens. Evenmin zijn zij het eens over de vraag of ‘heil’ het beste woord is om nieuwtestamentische begrippen als soteria te vertalen – al was het maar omdat ‘heil’ nauwelijks nog voorkomt in het moderne Nederlands. Sommigen zoeken het daarom in academische abstracties als ‘een transformerende verhouding tot transcendentie’.[1]

De Noord-Amerikaanse antropoloog Joel Robbins heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de Urapmin, een volk uit Papoea Nieuw Guinea, in de tijd dat ze recent waren overgegaan naar een charismatische vorm van christelijke geloof. In zijn prachtige beschrijvingen brengt Robbins de intensieve zoektocht van de Urapmin naar het vormgeven van dat nieuwe geloof in beeld. Hij beschrijft onder andere het veranderingsproces van verzoeningsrituelen. Zo offerden de Urapmin een big aan een natuurgeest om de beschadigde relatie met die geest te herstellen, zoals ze ook in hun onderlinge relaties gebruik maken van geschenken om tot verzoening te komen.

Dit themanummer kent vooral min of meer beschouwende artikelen. Ze kijken van buitenaf naar praktijken, opvattingen, mogelijkheden. In dit artikel zoomen we in op de persoonlijke missionaire zoektocht van een Amsterdamse pionier, Maarten Vogelaar (1987). Zo klinkt in dit nummer ook de stem van een mens die vanuit het Evangelie intensief zoekt naar de bloei van mensenlevens in onze tijd. Die zoektocht is uitdagend en confronterend. Vanzelfsprekendheden redden het niet, het roer blijkt telkens weer om te moeten. Vogelaar is ook nog lang niet uitgezocht.

Tijdens mijn pionierswerk in Amsterdam (2002-2017) kwam ik regelmatig mensen tegen die zichzelf beschreven als ‘niet-religieus maar wel spiritueel’. Het is niet zo eenvoudig om vast te stellen hoe groot deze groep mensen is, maar in 2013 schreef Joep de Hart dat er onder de Nederlanders van achttien jaar en ouder, naast de ruim vier miljoen kerkelijke gelovigen en ruim vijf miljoen personen zonder religieuze belangstelling, bijna twee miljoen zijn die wel belang hechten aan spiritualiteit, maar geen binding hebben met een kerkgenootschap of godsdienstige groepering.

Over de Bijbel hebben veel mensen stellige ideeën. ‘Het beste zelf hulpboek voor de mens’, oordeelde schrijver Adriaan van Dis in een talkshowgesprek in 2016 op de dag dat de Bijbel, in de gedaante van de Nieuwe Bijbelvertaling, verkozen was tot ‘het belangrijkste boek’. Anderen zouden de Bijbel het liefst opgenomen zien op een lijst van verboden boeken. En tegelijk zijn er ook nog steeds vele duizenden Nederlanders die dagelijks de Bijbel lezen in het geloof dat dit niet zomaar een oud geschrift is maar het boek waarin God tot hen spreekt. De Bijbel maakt de tongen los.