Onlangs was ik in het Kröller-Müller Museum. Terwijl ik daar liep, viel het me ineens op: het contrast tussen de rijke uitstraling van het museum en de onderwerpen die Van Gogh koos. Denk aan titels als ‘Kop van vrouw,’ ‘De zaaier’ en natuurlijk ‘De aardappeleters.’ Wat een kunstenaar ben je als je miljoenen mensen vol bewondering kunt laten genieten van een armelui’s familie die een pan met het goedkoopste voedsel naar binnen lepelt!

Ademloos kijken naar een zonsondergang. Na een lange klim op de top van een berg staan en overweldigd worden door het uitzicht. De vertedering bij een pasgeboren zuigeling. We kennen allemaal momenten die ons stil maken. Stil van verwondering, van vreugde, van leven. Achteraf kun je er wel over vertellen, maar je woorden schieten tekort – die zijn niet meer dan een schaduw van wat je op dat moment geschonken wordt.

Hoe lees je als je leest? Bijvoorbeeld een stukje uit de Bijbel, of een andere spirituele tekst? Mijn kennismaking met Lectio Divina leerde me hoeveel verschil dat uitmaakt. Lectio Divina wordt al vijftienhonderd jaar beoefend in contemplatieve kloosters. Lezen is daar vanouds een vast onderdeel van het dagprogramma van de kloosterlingen, naast de gezamenlijke getijdengebeden en het werk. Het hele dagprogramma, ingebed in stilte, is erop gericht de kloosterling te helpen in zijn of haar weg met God, een weg van omvorming.

Eens in de twee weken komt de groep bij elkaar in een zaaltje bij de kerk. De stoelen staan in een kring, in het midden brandt een kaars. Het is stil. Roerloos zitten de aanwezigen, de ogen gesloten of gericht op het vlammetje. Zou je de deelnemers vragen naar hun ervaringen in de meditatiegroep, dan kun je twee verschillende soorten antwoorden verwachten. Aan de ene kant vertellen ze hoe moeilijk het is om stil te zijn bij hun eigen innerlijke onrust, aan de andere kant hoe heilzaam en betekenisvol meditatie voor hen is. Wat is meditatie eigenlijk?

Als het gaat om persoonlijke geloofsbeleving, dan wordt soms gevraagd: wat raakt je? Voor de een is dat een Bijbeltekst of een lied, voor de ander kunst of de natuur. Voor mij is dat heel specifiek de vroegmoderne Engelse religieuze poëzie, waarin ik God telkens opnieuw leer kennen. In dit artikel gaan we terug in de tijd, op zoek naar hoe oude woorden ons geloof nieuw leven in kunnen blazen.

Jean-Jacques Suurmond geeft op heldere wijze een beeld van de mystieke weg die iedere mens in principe gaat. In iedere mens smeult het vonkje van de ziel dat er intens naar verlangt om terug te keren in het grote vuur waaruit het voortkomt, namelijk God zelf. Het nadeel van dit spreken is dat het tot de religieuze taal behoort die veelal nauwelijks meer gekend en herkend wordt.

Het goddelijke vonkje van de ziel, dat smeult in elk mens, vlamt in de mystici op en verandert hun leven. Het kan niet anders, of dat heeft invloed op de wereld. Alleen al het leven van bijvoorbeeld Jeanne d’Arc heeft tot een lawine aan boeken, opera’s, beeldhouwwerken, films en politieke beschouwingen geleid. In het vervolg zal ik nog wat voorbeelden van culturele invloed aanstippen.

De mystieke weg is niet iets anders dan onze gewone levensweg. Wel zien we die met nieuwe ogen. Je beleeft hetzelfde anders. Dat maakt het bestaan tot een avontuur. Evelyn Underhills boek Mystiek is onder meer klassiek geworden omdat ze de beschrijving van de mystieke weg uitbreidt. Aan de al bekende fasen van loutering, verlichting en eenwording met God, voegt ze ‘ontwaken’ en ‘de donkere nacht van de ziel’ toe. Overigens is de mystieke weg, net als het leven zelf, geen recht pad van A naar Z. Sommige fasen kunnen steeds weer terugkomen terwijl andere ontbreken.

De term ‘mystiek’ wordt gebruikt voor van alles en nog wat, zolang het maar raadselachtig, schemerig, kortom: onwerkelijk is. Maar mystici verlangen juist naar de werkelijkheid. ‘God is de enige werkelijkheid en wij zijn alleen werkelijk voor zover wij in hem opgenomen zijn, en hij in ons,’ zegt Augustinus. En de Bijbel heeft het over mensen die uit de duisternis geroepen zijn tot zijn wonderlijk licht.