Alles wordt anders in de nieuwe tempel van Jeruzalem

Heeft u uw abonnement op God al verlengd? Mis hem niet! U wilt immers onbeperkt gestreamde kerkdiensten blijven volgen, meedoen wanneer u maar wilt en kijken op uw smarttelevisie, Playstation of Chromecast!

Deze wervende intro zou je kunnen lezen in het kerkblad voor Pasen 2022. Kerkleden worden opgeroepen om te blijven kijken naar de gestreamde diensten vanuit Twello, Hoeven of Roermond, nadat kerken in maart 2020 plotsklaps worden geconfronteerd met een lockdown en het improvisatievermogen op de proef is gesteld. Sommigen spreken van ontwrichting van het geestelijk leven Nu, een jaar later, is het improvisatietij gekeerd. Op veel plaatsen is fors geïnvesteerd in technische infrastructuur en apparatuur om te kunnen blijven omzien naar elkaar. In korte tijd hebben kerkgemeenschappen de camera ontdekt en weten we de knoppen te vinden op Zoom, Teams, YouTube en andere beeldplatformen. Dankzij technisch begaafde vrijwilligers of handige predikanten weten we de beelden van de liturgie naar de huiskamer of het verzorgingshuis te brengen.

Ezechiël 47

Kerken kunnen inmiddels flink ‘streamen’. Daarbij denk ik aan Ezechiël 47, het visioen waarin de profeet de tempel van Jeruzalem in al zijn glorie en grootsheid ziet verschijnen. Gods genade stroomt rijkelijk in die tijd. ‘Aan allebei de kanten van de rivier zullen bomen groeien. De bladeren van die bomen verdorren nieten de vruchten van die bomen raken nooit op. Elke maand krijgen de bomen nieuwe vruchten. Dat komt doordat het water van de rivier uit de tempel stroomt. De vruchten worden als voedsel gebruikt, en de bladeren als medicijn.’ Dit is het symbool van de rijke plantengroei, die de hele aarde zal omvatten zodat alle mensen Gods vrienden worden.

Dat is wat u en ik om ons heen zien en horen. Streamingdiensten zijn niet alleen hot and happening: we zien dat de kijkcijfers de kerkbanken ver overtreffen. Een bijzonder mooi resultaat voor alle technische, financiële en liturgische offers.

Vier typeringen

Theologe Marian Geurtsen duidde in 2020 vier liturgische typeringen sinds de onomkeerbare entree van de camera in de kerk.[1]

Een eerste typering is de beeldregistratie. We zien de kerkdienst alsof we erbij zijn. Er is geen regievoering anders dan dat de traditionele liturgische viering objectief in beeld wordt gebracht. Een tweede typering zijn veelal vooraf opgenomen videokerkdiensten. Daar is meer ruimte voor regie en afwisseling van beelden dan bij een (live-)beeldregistratie. Er kan van alles worden gemonteerd: preken opgenomen op een andere locatie, close-ups van kaarsen, bijbels, kansels en orgels of afbeeldingen met liedteksten, boekillustraties en meer. De kerk als opnamestudio. Een derde type is een nieuwe vorm: de zondagsdienst wordt ingeruild voor andere vormen van liturgie. Denk aan videoboodschappen, zondagsmeditaties of een mix daarvan. Hierbij wordt eveneens gebruik gemaakt van het inmonteren van beeld en geluid. De montagestudio is de kerk.

Geurtsen benoemt interactieve online kerkdiensten als vierde typering. Met behulp van Zoom, Teams, Google Meet en interactieve presentatiesoftware (Mentimeter, Prezi, Aha Slides, Yellenge) vermengt de liturgie zich verder met camera en participanten.

Deze, overigens in elkaar overvloeiende, typeringen hebben onmiskenbaar invloed op de traditionele, locatiegebonden, liturgie. Er ontstaan vormen van hybride liturgie, zoals Henk de Roest en Michael Magielse o.p. elders in deze editie melden. Onder hybride versta ik gecombineerde vormen van liturgie waarbij gebruik wordt gemaakt van verschillende mediavormen, onen offline. We moeten overigens niet doen alsof hybride liturgie een volstrekt nieuw fenomeen is.

Huisliturgie

Zo’n nieuwe hybride vorm is de huisliturgie zoals theoloog Erik Borgman deze in april 2020 herontdekte. ‘Een huisliturgie is anders, omdat het liturgisch centrum ervan niet elders is, maar in je eigen huis’, schrijft Borgman.[2] ‘De computer is ondersteunend’. Zo’n huisliturgie bestaat uit tekstsuggesties, muziek, een ingesproken dankgebed. ‘Liturgie is zoeken naar vormen waardoor Hij op zijn manier kan blijven’, voegt Borgman eraan toe. Dit is onmiskenbaar een tijd om te zoeken naar liturgische vormen. Borgmans computer is overigens niet ondersteunend, maar leidend: zonder computer bestaat de huisliturgie niet, zoals de kerkelijke liturgie niet zonder kerkgebouw kan.

De camera vergroot – de heilige Corona, haar naam is geprezen en gevreesd! – de invloed op (hybride) liturgie. Sterker, de camera in de kerk is dermate genadeloos dat de liturgie van het beeld verdere vertaling naar de praktijk eist. Het oog van de kerkganger wordt vervangen door het objectief van de Sony HXR-videocamera. De camera is meer dan een katalysator van hybride liturgie.

Post corona zien we een eind aan de ballingschap ontstaan, houdt de profeet Ezechiël ons voor. Een ballingschap is in zekere zin te vergelijken met een lockdown inclusief een avondklok en beperkingen in onze vrijheden: de huiskamer als ballingsoord. Niet als straf, maar als gereedschap om een ongekend virus te verslaan. En zo ontstaat een nieuwe tempel van Jeruzalem. Voor de een is deze nieuwe tempel je eigen huis met een liturgie van het alledaagse. Anderen vragen zich af: is die nieuwe tempel de camera?

Ook hier is niet zomaar een eenduidig antwoord op te geven. De praktijk van één jaar ‘tempelstreamen’ leert dat er meerdere vormen ontstaan, naast elkaar blijven bestaan, uitgebreid worden, worden verfijnd of verdwijnen. Zo plotseling als de lockdown – en daarmee de online viering – er is gekomen, zo geleidelijk gaat de mediatisering van religie in de praktijk. Deze indruk krijg ik ook na de succesvolle reeks webinars die ik dit kwartaal geef over online vieren en vloggen met aandacht voor camerawerk, regie en decoupage (montage van de film). Ook kan ik deze notie staven dankzij mijn enquête onder vijfhonderd kerkelijke professionals en vrijwilligers: de veelkleurigheid van christelijk Nederland vertaalt zich in een veelkleurigheid in online kerkelijke uitzendingen.

Hoe gaat het verder?

Hoewel het nog te vroeg is om conclusies te trekken, zijn meerdere perspectieven te schetsen die in meer of mindere mate invloed op hybride liturgievormen zullen hebben.

Een eerste perspectief gaat uit van (het bestuur van) de gemeenschappen. Er zijn kerkgemeenschappen die maar al te graag naar de kerkdiensten zonder camera willen terugkeren. Dat zijn met name die gemeenschappen waar geen of beperkt budget is, een tekort aan goed geschoolde (technische) vrijwilligers, het ambitieniveau niet hoog is, er cameravrees is en/of de theologische positie er een is waar de camera na tijdelijke bondgenoot ongewenste vreemdeling wordt.

Een volgende groep gemeenschappen zal de camera als stand-in gebruiken. Primair zijn de kerkdiensten zonder camera, maar in geval van nood is inmiddels kennis opgedaan dat met een gerust hart het statief met objectief uit de sacristie tevoorschijn kan worden gehaald.

Een derde groep gemeenschappen wil de camera structureel inzetten. Daarvoor is immers geïnvesteerd in mensen en middelen, en er worden kansen gezien. De kerk blijft opnamestudio en er wordt over een verdienmodel nagedacht door bij de verhuur van de kerk ook (betaalde) videodiensten aan te bieden.

Een tweede perspectief is dat van de voorganger. De camera beïnvloedt haar of zijn gedrag en representatie. De bekende Britse acteur Michael Cane leert ons in Acting in Film dat een goede acteur – en voor het gemak beschouw ik iedere voorganger als zodanig – een huwelijk aangaat met de camera. De camera wordt je geliefde. Niet dat je verliefd hoeft te worden op de camera, maar je gaat er een zodanig innige band mee aan, dat je jezelf kunt verbinden met de kijker. Anders ‘werkt’ het niet en verlies je je geloofsgenoten door de saaiheid van de beelden.

Dat betekent dat je de camera als bondgenoot-vijand kunt beschouwen. Zoals gezegd, de camera is genadeloos. Ieder zenuwtrekje, elke onachtzaamheid ziet de kijker. En het is de kijker die daar betekenis aan geeft. Het objectief van de lens wordt subjectief. De plaats van de liturgie verplaatst zich wellicht naar de huiskamer, van de voorganger naar de thuiszittende kerkganger. Zoals vanuit de kerkbanken symbolen in de liturgie worden ingevuld, zo gebeurt dat ook vanaf de zithoek thuis, met liedbundel en een kop koffie erbij.

Iedere handeling voor de camera wordt uitvergroot en kan betekenis meezenden. Zoals het zwaaien aan het einde van een Teams-vergadering een nieuw afscheidssymbool is, zo kan een voorganger nieuwe liturgische rituelen introduceren voor de camera.

Op zoek naar clichés

Een laatste perspectief dat ik in dit artikel wil noemen is de positie van de mensen achter de camera. De voorganger is voor het overbrengen van de (liturgische, bijbelse) boodschap afhankelijk van de werkwijze van de cameravrouw of -man. It takes two to tango: en dus is meer overleg nodig tussen beiden om te bespreken hoe de liturgie in beeld wordt gebracht: van introïtus tot ‘Ita missa est’. Daarbij kan inspiratie worden opgedaan in de film- en televisiewereld. De stijl van de registratie of uitzending bepaalt immers hoe de kijker de liturgie verinnerlijkt. Ik zie voor mij dat er stijlen ontstaan met eigen symboliek. Waar de western het cliché van klapdeurtjes, shootouts en langzame dialogen heeft, zo zullen online kerkdiensten ook eigen clichés krijgen. De symbolen in de traditionele liturgie zijn er, het is nu zaak door te pakken en deze naar de nieuwe tempel van Jeruzalem te brengen. ‹

Noten

[1] Ervaringen met online kerkdiensten, Eric van den Berg (red.), 2020. E-book.

[2] Waar er 1, 2 of 3 in Mijn Naam bijeen zijn…, Erik Borgman, 3 april 2020. Zie https://dominicanen.nl/2020/04/waar-er-1-2-of-3-in-mijn-naam-bijeen-zijn/. Laatst geraadpleegd 13 februari 2021