Barabbas

Historisch, literair en creatief benaderd

Barabbas’ persoon en verhaal blijven fascineren. In dit artikel onderzoek ik allereerst wat wij historisch kunnen weten over Barabbas. Daarna volg ik als ‘lezer binnen de tekst’ de rol die Barabbas in het passieverhaal heeft gekregen. Ten slotte ga ik als creatieve lezer, geleid door mijn eigen voorstellingsvermogen en in de sporen van dichters en schrijvers op zoek naar Barabbas, buiten de grenzen van de tekst en vrij van de begrenzingen van zijn individuele historische bestaan.

De enige historische bronnen over Barabbas zijn de vier canonieke evangeliën, die het eens zijn over de hoofdlijn van het gebeuren, de vrijlating van Barabbas, maar behoorlijk veel variatie bieden in de details. De naam ‘Barabbas’, die ‘zoon van de vader’ betekent en onder Joden zeer gebruikelijk was, wordt ook door alle evangelisten overgeleverd.

Barabbas historisch: erkennen wat we (niet) kunnen weten

Volgens Marcus was Barabbas gevangengezet ‘met de oproermakers, die in het oproer een moord begaan hadden’ (15:7). Twee dingen moeten worden opgemerkt.

Ten eerste: er wordt elders in het evangelie geen achtergrondinformatie verstrekt over het veronderstelde incident, terwijl de zin geformuleerd is alsof de lezer zou moeten weten wat er gebeurd was. Het komt wat onhandig over, en het lijkt erop dat de verteller ongewijzigd een bericht heeft overgenomen van iemand die nog wél op de hoogte was. De rol van Barabbas wordt vrij voorzichtig beschreven; de formulering impliceert niet noodzakelijk dat hij betrokken was bij de moord en strikt genomen niet eens dat hij überhaupt bij de oproermakers hoorde. Volgens de evangelist Lucas was hij ‘gevangengezet wegens een oproer dat in de stad had plaatsgevonden en wegens moord’ (23:19). Dit is veel professioneler geformuleerd en lijkt eenduidige informatie te verstrekken. Toch moeten we er waarschijnlijk van uitgaan dat Lucas geen onafhankelijke bronnen heeft gebruikt, maar een interpretatie van de door Marcus verstrekte – voorzichtiger verwoorde – informatie biedt.

De evangelist Matteüs lijkt helemaal niet geïnteresseerd in wat Barabbas had misdaan: hij laat de informatie over de opstand weg en noemt Barabbas in 27:16 een desmion episêmon (‘beroemde gevangene’), wat meestal wordt vertaald met ‘beruchte gevangene’. Daarmee wordt in de vertalingen een negatieve lading toegevoegd, die de uitdrukking op zich niet hoeft te hebben, maar in verband met een gevangene natuurlijk wel hebben. In meerdere handschriften van het Matteüsevangelie heeft Barrabas trouwens een dubbele naam: Jezus Barabbas. Het is denkbaar dat hier oude informatie verwerkt wordt, die later is onderdrukt omdat men een verwisseling van Jezus van Nazareth en Jezus, zoon van Abbas wilde voorkomen.

Het Johannesevangelie ten slotte is het meest beknopt en noemt Barabbas in 18:40 een lêistês. Het Griekse woord lêistês heeft een vrij brede betekenis en kon een gewone crimineel (‘rover’) of een politiek gemotiveerde strijder tegen het Romeinse bewind (‘verzetsstrijder’, ‘terrorist’) aanduiden. We zien hier in de woordkeuze net zoals bij de door Marcus en Lucas genoemde ‘oproer’ (Grieks: stasis) en ‘oproermakers’ (Grieks: stasiastai) het Romeinse perspectief doorschemeren. Als je deze informatie historisch wilt plaatsen, moet je rekening houden met het feit dat er geen onafhankelijk bericht wordt weergegeven, laat staan dat het perspectief van Barabbas meegenomen is. Wat je aan historisch betrouwbare informatie uit de berichten kunt concluderen is het volgende: De schrijvers gaan ervan uit dat iemand met de naam (Jezus?) Barabbas gevangengezet was op verdenking van betrokkenheid bij anti-Romeinse activiteiten. Er was geweld in het spel geweest, maar van wie het geweld was uitgegaan is op basis van de schaarse informatie onmogelijk te zeggen. Misschien was Barabbas inderdaad een politieke verzetsstrijder en een moordenaar. Maar hij ook iemand zijn geweest die zich verweerde tegen gewelddadige Romeinse soldaten die zonder schroom huis hielden bij de onderworpen bevolking. Misschien was hij ook gewoon iemand die als toeschouwer van een incident per ongeluk gevangen werd gezet. Wij weten uit de evangeliën dat samen met Jezus nog twee anderen gekruisigd werden, die ook als lêistai aangeduid worden, net zoals Barabbas in het Johannesevangelie. Het is denkbaar dat dit metgezellen van Barabbas waren, net zo schuldig (of onschuldig) als hij. Het simpele feit dat Pilatus Barabbas uiteindelijk vrijliet, doet vermoeden dat hij niet de meest gevaarlijke onder de gevangenen was. Misschien had Marcus wel een reden voor zijn neutrale formulering.

Barabas

De deuren van den kerker vlogen open,
Hij keek verwilderd in het witte licht,
Van ruimte en vrijheid plotseling ontwricht
Begon hij als een kind aarz’lend te loopen,

En mengde zich beneveld in het dicht
Krijsend gewoel en werd van angst beslopen,
Tot hem verscheen het louter aangezicht,
Dat tot een lach zijn dorre ziel moest nopen.

Hij grijnsde maar hij volgde heel den dag
Den kruisweg als een willoos dier gedreven
En zonder vragen, wie dien gang gebood,
En toen aan ’t kruis de oogen braken, lag
Hij uitgeput en zag zijn handen beven,
Hij stierf dien zelfden nacht een stillen dood.

H.W.J.M. Keuls, Barabas, Vlucht en bezinning, Amsterdam: Prometheus/Bert Bakker 1958.

De redactie heeft getracht de rechthebbenden te achterhalen. Dit is niet gelukt.

Over een tweede historische kwestie bestaat veel discussie. Bestond er werkelijk een gewoonte om op het Pesachfeest een gevangene vrij te laten, zoals alle evangelisten behalve Lucas suggereren? Er zijn goede redenen voor twijfel. Van een dergelijke vaste gewoonte binnen het Romeinse Rijk is nergens buiten het Nieuwe Testament een spoor overgebleven. Wel is bekend dat Romeinse bestuurders af en toe een gevangene gratie verleenden als gebaar tegenover het volk. Maar de door de evangeliën beschreven situatie, dat een rechter het volk laat kiezen tussen twee gevangenen, wekt toch meer de indruk van een dramaturgisch middel dan van betrouwbare historische informatie. De meeste historici denken dan ook dat de historische kern van het Barabbas-verhaal in het beste geval de toevallige samenkomst van de vrijlating van ene Barabbas met de dag van de kruisiging van Jezus geweest is.

Barabbas binnen de grenzen van de tekst

Historische reflectie leidt tot het inzicht dat we weinig weten over de historische Barabbas. Een ander beeld ontstaat als we de ‘literaire figuur Barabbas’ bekijken. Als lezers die binnen de grenzen van de tekst blijven, weten we alles over Barabbas wat we volgens de auteur dienen te weten. We moeten de evangeliën dan wel apart bestuderen, want ieder van de evangelisten heeft een eigen stempel op het verhaal gedrukt. Voor alle vier geldt: zij geven het verhaal van Jezus Christus, de zoon van God weer, en willen met het verhaal helpen het geloof van de lezers te bevestigen. Alle personages en alle ontwikkelingen zijn aan dit doel ondergeschikt. Bijrollen zoals die van Barabbas vervullen slechts een dienende functie in het verhaal van Jezus. In het evangelie van Marcus ligt het zwaartepunt op een karakterschets van degenen die voor de veroordeling van Jezus verantwoordelijk zijn, Pilatus en de hogepriesters. Pilatus had volgens de verteller de gewoonte op elk Pesachfeest één gevangene vrij te laten. Hij grijpt deze kans aan om te proberen Jezus vrij te laten pleiten door het volk. Hij had namelijk – aldus Marcus – begrepen dat Jezus onschuldig was en dat de hogepriesters hem uit afgunst hadden uitgeleverd. De hogepriesters weten hun boosheid op de spits te drijven door het volk op te hitsen en voor de vrijlating van Barabbas en de kruisiging van Jezus te pleiten. Pilatus toont zich een zwakke persoonlijkheid die ondanks beter inzicht aan de wil van het volk en de hogepriesters toegeeft. De andere synoptici hebben aan dit beeld nog wat extra dimensies toegevoegd. Bij Lucas staat een valse politieke beschuldiging aan het begin van het passieverhaal. Jezus wordt verweten dat hij het volk zou aanzetten geen belasting aan de keizer te betalen en dat hij zichzelf tot koning zou willen maken. De lezer weet dat deze beschuldiging onterecht is en ook Pilatus kan bij al zijn ondervragingen tot geen ander oordeel komen. Tot drie keer toe beklemtoont hij dat hij geen schuld kan vinden. Toch pleit het volk ervoor Barabbas – die volgens Lucas zonder twijfel schuldig is aan oproer en moord – vrij te laten, en Pilatus levert Jezus uit aan ‘hun willekeur’. De problematische (en zeker onhistorische!) tendens de Joden van Jeruzalem te belasten en Pilatus te verontschuldigen is ook bij Matteüs aanwezig, die de Barabbas-scène laat eindigen met het demonstratieve wassen van de handen door Pilatus om zijn onschuld aan de dood van Jezus te tonen, terwijl de Joden het bloed van Jezus over zich en hun kinderen oproepen.

In de evangeliën is Barabbas niet meer dan een illustere figurant in de dramatische woordenwisselingen tussen Pilatus, de hogepriesters en het volk. Binnen de grenzen van het passieverhaal blijft hij een figuur zonder eigen inbreng en zonder gevoelens. Zijn vrijlating overkomt hem zonder eigen toedoen en direct daarna verdwijnt hij spoorloos uit de teksten – om daarna weer op te duiken in de verbeelding van de lezers.

Barabbas’ lot spreekt tot de verbeelding

Wat gebeurde er met Barabbas nadat hij zo onverwacht was vrijgelaten? Hoe verwerkte hij wat er was gebeurd? Wat dacht hij over Jezus en over de verbinding die tussen hem en de veroordeelde ‘koning der Joden’ was gesmeed door de gang van zaken? Hoe is het hem verder in zijn leven vergaan, welke keuzes heeft hij gemaakt? Vragen als deze hebben mensen te allen tijde beziggehouden. Het bij deze bijdrage afgedrukte gedicht van H.W.J.M. Keuls is slechts een van de vele voorbeelden van culturele uitingen vanuit het perspectief van Barabbas. Zo zijn er bijvoorbeeld ook meerdere romans, een oratorium en een beroemde Hollywoodfilm aan hem gewijd. Het feit dat van Barabbas nagenoeg niets historisch betrouwbaars bekend is, vormt geen beletsel zich met zijn persoon bezig te houden, in tegendeel. Het lijkt er eerder op dat het vacuüm erom vraagt om door iedereen op zijn of haar eigen manier gevuld te worden. Juist doordat het leven van Barabbas grotendeels in het donker ligt en zijn verdere leven onbeschreven blijft, voelt de lezer zich genoodzaakt om in zichzelf te gaan zoeken naar het logische vervolg op de dramatische gebeurtenissen. Zo komt de lezer door een identificatie met Barabbas voor diepe existentiële vragen te staan: Hoe ga je om met het onverwachte geschenk van een nieuw begin in je leven, terwijl iemand anders – net zo goed of beter dan jij – de kans niet heeft gekregen? Bestaat er zoiets als plaatsvervangend lijden en kan het goed zijn? Kan er een hoger plan schuilgaan achter de gemene intriges van mensen? De literatuur over Barabbas heeft een zekere neiging tot extremen. Barabbas wordt of als bekeerde zondaar voorgesteld die tot geloof komt in Jezus als verlosser en Messias van God. Hij mag verzoend sterven, zoals in het gedicht van Keuls. Of hij wordt als twijfelaar voorgesteld die tot aan zijn levenseinde met God bleef twisten en geen vrede kon vinden met de rol die hij in het leven van Jezus heeft gespeeld. De met de Nobelprijs voor literatuur bekroonde roman Barabbas door Pär Lagerkvist is een mooi voorbeeld van deze tweede typering.

De historica in mij bedenkt een andere voortzetting. Zou het niet zo geweest zijn dat Barabbas na zijn vrijlating doorging met zijn leven als verzetsstrijder en zijn vrijlating als bewijs zag van zijn veronderstelling dat God met hem en zijn guer rilla vrienden was? Dat Jezus met zijn boodschap van geweldloosheid geen gelijk had gekregen? Historisch gezien lijkt me dit de meest waarschijnlijke reactie van iemand die met de ideologie van de verzetsstrijders was opgegroeid. Aan de andere kant: was Barabbas werkelijk de felle strijder voor wie hij werd gehouden of had Pilatus het in zijn geval net zo mis als in het geval van Jezus? De teksten geven geen uitsluitsel; het historische donker zullen we nooit kunnen ophelderen. Toch hoort Barabbas onlosmakelijk bij het passieverhaal. Zijn verder onbekende levensweg staat symbool voor de veelheid van keuzes die mensen kunnen maken in het aanschijn van het kruis van Jezus.

Literatuur

R.E. Brown, The Death of the Messiah. From Gethsemane to the Grave. A Commentary on the Passion Narratives in the Four Gospels, New York: Doubleday 1994.