Bart van Es – Ver-geet-mij-niet

Over het verborgen leven van een Joods meisje

Elk jaar weer herdenken we op 4 mei het einde van de Tweede Wereldoorlog en vieren we op 5 mei onze vrijheid. De laatste jaren betrap ik me op de gedachte dat we alles nu wel weten over die oorlog, die inmiddels tachtig jaar geleden begon en die uiteindelijk maar vijf jaar duurde. Er zijn zoveel boeken geschreven, films vertoond, verhalen verteld. Ook de laatste overlevenden zijn bijna ‘de mensen van voorbij’. Kan een nieuw boek nog iets toevoegen? En zo ja, wát voegt het dan toe?

Inhoud

Ook de schrijver, Bart van Es, vraagt zich af wat hij heeft toe te voegen en ‘of het inderdaad mogelijk is om iets te schrijven over het onzichtbare verband tussen het Nederlandse verleden en heden.’ (pag. 75) Van Es heeft nog een tweede vraag, een persoonlijke. Hij wil erachter komen hoe het zit tussen zijn familie en Lien, het Joodse meisje dat in de oorlog door zijn grootouders in hun gezin werd opgenomen en dat met zijn eigen vader opgroeide als een zus. Het contact met Lien werd op een gegeven moment helemaal verbroken. Hoe kon dat gebeuren?

Bart van Es weet in december 2014 contact te leggen met Hesseline de Jong, Lien, inmiddels 81 jaar oud. Zij blijkt bereid om haar verhaal te vertellen ook al rakelt dat pijn en verdriet op. Van Es leert haar kennen als achtjarige in het gezin van haar ouders Charles de Jong en Catharine Spiero. Hij volgt haar op haar reis als Joods meisje dat in oorlogstijd verborgen moest blijven voor de nazi’s. Hij zoekt de plaatsen op waar zij verbleef, spreekt met mensen die haar kenden, doet onderzoek in archieven. Kortom, hij schrijft haar hele levensverhaal en zoekt het antwoord op de tweede vraag die hij zich stelde. Liens antwoord op de eerste vraag is even simpel als afdoende: ‘herhaling kan geen kwaad’ en ‘Er zijn ook al zoveel liedjes over de liefde.’ (pag. 185).

Structuur en perspectief

De levensgeschiedenis van Lien wordt afgewisseld met het verslag van de speurtocht van Bart. In het ene hoofdstuk leef je als lezer mee met Lien, in het volgende stap je bij wijze van spreken bij Bart in de auto en ga je met hem mee naar de adressen waar Lien zat ondergedoken of naar het Nationaal Archief. Om en om.

De hoofdstukken waarin Lien de hoofdpersoon is, staan in de zij-vorm. De eerste daarvan komen wat kinderlijk over. Je kunt je afvragen hoe dat komt. Kan de schrijver niet beter? Haak niet af, maar vergelijk ze met de stijl en toon van de latere hoofdstukken waarin Lien centraal staat.

De andere hoofdstukken staan in de ik-vorm. Het perspectief ligt bij Bart, de schrijver, en zo krijg je de kans om Nederland te zien door de ogen van een buitenlander. Van Es mag dan Nederlandse ouders hebben, vanaf zijn derde jaar woonde hij in Engeland of elders. Als Brit kijkt hij naar het Nederlandse landschap, de binnensteden, het dorpsleven. Komt dit Nederland je bekend voor of ontdek je een andere kant? Hij verdiept zich in de Nederlanders in oorlogstijd en het verzet, in hun geschiedenis. Klopt zijn beeld met het plaatje dat jijzelf hebt?

Verhaallijnen

Het verhaal van het Joodse meisje Lien dat moest onderduiken is niet uniek. Hoeveel Joodse ouders waren er niet die hun kind in andere handen gaven, erop vertrouwden dat het door anderen goed en liefdevol verzorgd zou worden? Het belang van hun kind stond daarbij voorop, dat kind moest blijven leven. Maar welke prijs hebben die kinderen voor hun leven moeten betalen?

Van Es volgt Lien op haar levensreis. Hij beschrijft hoe zij in de verschillende gezinnen wordt opgevangen en hoe zij zich daarin gedraagt en gaat gedragen. Van Es heeft een beschrijvende stijl van schrijven, weinig beeldend. Daarom komen de beelden die Lien zelf gebruikt sterk naar voren: ‘mijn involvement (betrokkenheid) is op een heel laag pitje gezet.’ (pag.123) en ‘een vuur dat smeult aan de oppervlakte’. Het is de moeite waard om de gebeurtenissen en situaties waarop die beelden slaan eens goed onder de loep te nemen. Ik vraag me af of Liens houding en gevoelens niet ook herkenbaar zijn voor vluchtelingen in onze tijd die een veilige plek zoeken. Of voor adoptief kinderen die in een ander land met een andere cultuur dan van herkomst opgroeien.

Wat wel uniek is, is de moed die Bart van Es had om zijn eigen familiegeschiedenis te verbinden met het levensverhaal van Lien. Dat is de tweede verhaallijn. Hij moet het beeld van zijn eigen grootouders herijken. Hij heeft zijn herinneringen aan wie zij als opa en oma waren, heeft bij ze op schoot gezeten. Hij was toen een kind. Zij hadden het grootste deel van hun leven achter zich.

In het verhaal van Lien leert hij ze als volwassen mensen in de bloei van hun leven kennen. Grootvader als de man die een politieke carrière opbouwde, grootmoeder als de vrouw die een gezin leidde met eigen en niet-eigen kinderen. Hoe waren zij? Welke keuzes maakten zij en hadden ze altijd wel een keus? Voor Van Es moet het confronterend geweest zijn.

Net als het verblijf in een plaats als Bennekom confronterend was. De plaats waar hij in zijn jeugd logeerde in vakanties was ook de plaats waar Lien had gewoond. Hij doet er een verbijsterende ontdekking (pag. 169). Ik moet denken aan de uitdrukking ‘schuldig landschap’ die de schilder Armando in de jaren zeventig introduceerde. Hij bedoelde daarmee een lieflijk of fraai ogend landschap waar zich in het verleden vreselijke gebeurtenissen hebben afgespeeld. Misschien kun je in diezelfde gedachtegang ook spreken van ‘schuldig dorp’.

In Bennekom en omgeving wordt Van Es zich bewust van het verleden dat erop drukt. Wie kent dat uit eigen ervaring? Zijn er plaatsen waar je dat zelf intens beseft hebt?

Thematiek

Vat de eerste zin van dit boek het thema al niet samen? ‘Zonder familie heb je geen verhalen.’ Geldt dit niet voor zowel Lien als de schrijver? En hoe speelt deze thematiek in ons eigen leven?

Auteur

Bart van Es (1972) werd geboren in Nederland, maar verhuisde toen hij drie jaar was naar Engeland. Hij studeerde Engels in Cambridge, promoveerde aldaar (2000) en is momenteel hoogleraar Engelse literatuur aan de Universiteit van Oxford.

Gegevens boek

Bart van Es, Ver-geet-mij-niet, Over het verborgen leven van een Joods meisje, Uitgeverij De Bezige Bij, 2018, (ISBN 9789403118208), 304 blz., €22,99 (paperback), €11,99 (e-book).