Beamer/beeld & muziek in de (online) kerkdienst

In het afgelopen jaar zijn veel kerkelijke gemeenten gaan experimenteren met de digitale mogelijkheden van beamers, schermen en camera’s. Dit heeft impact op de vormgeving en inrichting van kerkdiensten. Ook roept het inhoudelijke vragen op over zingen, muziek en zorgvuldig gebruik van camera’s. Hier worden deze elementen besproken ter inspiratie voor gesprekken en/of het formuleren van beleid.

Church goes digital!

Het afgelopen jaar hebben veel kerken de vormgeving en organisatie van kerkdiensten veranderd.

Door Corona-maatregelen mochten minder mensen fysiek naar de kerk komen. Ook mochten gemeenteleden amper of niet zingen. De maatregelen hebben in veel kerken geleid tot versnelde digitalisering, waarbij computers, beamers, schermen en camera’s gebruikt worden.

Inmiddels is er door versoepeling weer meer mogelijk. Sommige veranderingen zijn echter van blijvende waarde. Ouderen en zieken kunnen bijvoorbeeld meer betrokken zijn bij de dienst door het uitzenden met beeld en geluid. Naar de toekomst toe is een hybride kerkdienst denkbaar. Hierbij zijn sommige gemeenteleden in de kerk aanwezig en anderen via technische mogelijkheden verbonden.

Dit artikel gaat in op enkele veranderingen en kan wellicht dienen als inspiratie voor gesprekken en/of het formuleren van beleid.

Zingen zonder zangboek

Gemeenten gebruiken beamers of schermen in kerkdiensten voor meerdere doelen. Soms worden de onderdelen van de liturgie weergegeven, zoals deze ook in een liturgieboekje staan. Een andere en veel gebruikte toepassing is het projecteren van liederen en de teksten van schriftlezingen. Wanneer de gemeente een lied leest vanaf een scherm in plaats van uit een liedboek, kan dit tot een betere zanghouding leiden. Zingen gaat beter met het hoofd omhoog dan met de neus in een liedboek. Of er echt beter gezongen wordt, hangt onder meer af van de locatie van de schermen ten opzichte van de zitplaatsen van de gemeenteleden.

Een ander voordeel van het projecteren van liederen is dat bij elk couplet de notenbalk met de melodie weergegeven kan worden, wat met name bij onbekendere liederen ondersteuning biedt. Door liederen te projecteren is er ook de mogelijkheid uit verschillende liedboeken te zingen zonder dat alle gemeenteleden die hoeven te hebben. Ook qua kosten is het projecteren in veel gevallen goedkoper dan de aanschaf van veel boeken.

Er zijn echter ook enkele nadelen wanneer gemeenteleden (thuis) door deze ‘luxe’ geen liedboek meer gebruiken. Door de vluchtigheid van de digitale tekst mis je de context en het verband tussen de coupletten. Dit is zeker zo wanneer losse coupletten of delen van coupletten op het scherm voorbijkomen. Ook is er minder bewustzijn van de plaats van het lied in het liedboek (categorie) en de plaats die een lied binnen het kerkelijk jaar heeft. Daarnaast kun je vanaf het scherm niet zien wanneer en door wie een lied geschreven en gecomponeerd is.

Een zingende gemeente is een actieve gemeente. Het opzoeken van liederen in een liedboek dat je zelf in handen hebt, helpt erbij om niet alleen maar te zingen wat de beamist voorschotelt. Wanneer er technische problemen optreden, zingt een gemeente die liedboeken heeft door, terwijl de lofzang in een gemeente die afhankelijk is van de techniek dan verstomt… Fysieke liedboeken en schermen versterken elkaar!

Projectie of live?

Er zijn gemeenten die beamers of schermen tijdens een kerkdienst gebruiken om foto’s of filmpjes te vertonen. Een aansprekende aankondiging van een collectedoel of een korte terugblik op een gemeenteactiviteit kunnen de onderlinge band en betrokkenheid van de gemeente vergroten. Ook kunnen oproepen voor (diaconale) hulp of een activiteitenagenda getoond worden.

Een andere toepassing van projectie is het weergeven van opnamen van liederen. Met name tijdens de Corona-periode waarbij er nagenoeg niet gezongen mocht worden, werd deze optie gebruikt om gemeentezang te vervangen.

Deze vervanging heeft consequenties en roept onder meer op liturgisch vlak vragen op. Gemeentezang is een essentieel onderdeel van de eredienst. Bovendien heeft de gemeente de opdracht de lofzang gaande te houden. De lofzang voor God, maar ook het smeken in een kyriëlied en vragen om hulp en ontferming voor de nood van de wereld. Uit-zingen helpt bij het in-zingen van het geloof. Door samen te zingen kan een gemeente heel actief antwoorden op het Woord van God zoals dat in de dienst klinkt. Wanneer ieder voor zich kijkt en luistert naar een opname van een lied, wordt dit fundamentele en samenbindende element gemist.

Er is nog een andere vraag die bovenkomt wanneer het gaat over het ‘afspelen’ van liederen tijdens een kerkdienst. Past een opname die gemaakt is in een bomvolle grote kerk wel in een dienst die gehouden wordt in een kleine dorpskerk, en omgekeerd? En hoe zorg je ervoor dat de lijn die in de liturgie zit consistent is? Het gevaar is groot dat door ‘knippen en plakken’ de eenheid en de cadans in een dienst verloren gaan wanneer verschillende opnamen worden gebruikt. Opnamen die verschillen in woordgebruik, tekst-berijming, (technische) opnamekwaliteit, manier van zingen, zangtempo, gebruik van instrumenten en wijze van begeleiden. Het creëren van een eenheid van stijl die past bij de gemeente is dan een uitdaging.

Bijna fundamenteel is daarom de keuze die gemeenten moeten maken tussen live zingen en audiovisuele alternatieven. Live zang kan in de Corona-praktijk betekenen dat slechts één of enkele gemeenteleden de gemeente vertegenwoordigen in haar zang. Het grote pluspunt is dat dit zingen dan live gebeurt en binnen de liturgische ruimte waarin de dienst plaatsvindt.

Elke zondag vieren we de opstanding van de levende Heer. Van de dienst mag dit leven dan ook ‘afspatten’! Een lied zegt ‘Alles wat adem heeft love de Here’. Dit vraagt om levendigheid binnen een dienst. Gemeenteleden mogen dit dan ook beleven door levende muziek, ter plaatse voortgebracht door lucht in beweging te zetten. En ook door natuurlijke bloemen in de kerk (geen kunststof ), het ontsteken van de Paaskaars en kaarsen met echte vlammen (geen elektrische lichtjes). Ook voor instrumentale muziek binnen de eredienst is dit argument van toepassing.

Livemuziek in een dienst geeft een andere beleving dan het afspelen van een muziekopname.

De dienst in de huiskamer

Het woordje ‘live’ brengt ons bij een ander actueel onderwerp, namelijk het uitzenden van diensten via internet. Vroeger kon het dagen duren voordat een geluidsopname (cassettebandje of cd) van een dienst thuis beluisterd kon worden. Tegenwoordig is het mogelijk om thuis een dienst met beeld en geluid te bekijken. Bij het uitzenden van diensten kunnen gemeenten kiezen voor live uitzenden, waarbij de dienst wordt uitgezonden op het moment dat die gaande is, óf voor het uitzenden van een vooraf opgenomen dienst.

De beleving bij mensen thuis is over het algemeen sterker wanneer ze kijken naar iets wat op datzelfde moment plaatsvindt in de (eigen) kerk. Een gevaar van vooraf opnemen is dat men fouten gaat herstellen door delen van de dienst opnieuw op te nemen. Omdat de dienst daarna in elkaar gemonteerd wordt, kan deze aanpak ten koste gaan van de doorgaande lijn en de spanningsboog van de dienst. Je merkt het wanneer een voorganger eerst een preek heeft opgenomen en daarna pas een kyriëgebed. Of wanneer zangers eerst een slotlied zingen en daarna pas een drempelof kyriëlied.

Liturgisch filmen

Om een kerkdienst middels beeld live goed over te brengen vanuit de liturgische ruimte naar de beeldschermen, zijn mensen nodig die ‘liturgisch filmen’. Wanneer je als kerkganger zelf in de kerk zit, kun je om je heen kijken. Soms naar de voorganger, dan weer naar een bloemstuk of een raam. Bij een uitzending is het de taak van de cameramensen zich in te leven in de beleving van de kijkers.

Er zijn volop creatieve mogelijkheden om de kerkdienst zo vast te leggen dat kijkers zich echt betrokken kunnen voelen. Zeker wanneer er meer dan één camera beschikbaar is, waardoor er extra (variatie)mogelijkheden ontstaan. Zo kan een element, bijvoorbeeld een lezing of de bediening van de heilige doop, vanuit twee perspectieven worden gefilmd. Ook kan tijdens de verplaatsing van de eerste camera naar een nieuwe positie (bijvoorbeeld van de tafel naar de preekstoel) de tweede camera beelden uitzenden van een ander deel van de kerk. Tijdens de gebeden kunnen naast de voorganger ook afwisselend beelden getoond worden van een kaars, een kruis of licht dat door een raam valt. Met behulp van geavanceerde software is het mogelijk om naast live-beelden ook close-ups, (detail)foto’s of (lied)teksten te tonen in een deel van het scherm. Al deze mogelijkheden vergroten de beleving en betrokkenheid van de kijkers.

Voor het camerateam is het praktisch met een draaiboek te werken waardoor duidelijk is welk onderdeel van de dienst op welke plaats in het liturgisch centrum plaatsvindt. De camera’s kunnen dan op tijd gericht worden op de tafel, de preekstoel, de bloemen, de muziekinstrumenten, etc.

Naast de kwaliteit van het camerawerk blijft ook de geluidskwaliteit belangrijk om gemeenteleden thuis niet te laten afhaken. Wanneer enkele zangers zingen met orgelbegeleiding of wanneer kinderen een bijdrage leveren is een goede microfoonopstelling een aandachtspunt.

Kansen

Wanneer er zowel gemeenteleden in de kerk aanwezig zijn als thuis meekijken (de ‘hybride kerkdienst’) is het belangrijk beide doelgroepen aan te blijven spreken en niet alleen te focussen op de fysiek aanwezige gemeenteleden. Het komt de betrokkenheid van de gemeenteleden thuis ten goede wanneer de voorganger regelmatig naar de camera kijkt en de gemeenteleden thuis actief toespreekt.

Voor alle in dit artikel aangestipte onderwerpen geldt: ga er indien gewenst binnen de gemeente mee experimenteren. Vraag daarbij aan gemeenteleden om eerlijke feedback en punten ter verbetering. Digitalisering vraagt om extra (jonge) vrijwilligers met gaven op dat gebied. Zij kunnen, door creatief met techniek bezig te zijn, de gemeente dienen. Digitalisering biedt kansen bij het zoeken naar moderne vormen van verbinding.