Boeren en burgers, op dit kleine stukje aarde
Ir. W. Ooosterhoff is docent-onderzoeker (ethiek en ondernemen) bij de Aeres Hogeschool in Dronten. Tevens is hij beleidsmedewerker voor Contact Christen Agrariërs, heeft hij het WaardeNspel ontwikkeld, en rondde hij deze zomer een vierjarige leergang Contextueel Pastoraat af met een scriptie over ‘contextuele thema’s en bedrijfsopvolging binnen familiebedrijven’. Op dit moment schrijft hij een boek over ‘Contextueel ondernemen’
Afgelopen jaar
In oktober vorig jaar maakten we de afspraak voor het schrijven van dit artikel. Het moest gaan over ‘landbouw, milieu en kerk’. Sinds vorig jaar herfst is er veel gebeurd in Nederland en in de wereld. Op het moment dat ik dit schrijf (eind april) werken we thuis vanwege de coronamaatregelen. Het coronavirus heeft grote impact op de samenleving en de economie. Op het moment dat u dit artikel leest, is die impact waarschijnlijk nog steeds merkbaar. Door de coronacrisis hoor je weinig meer over twee andere crises die daarvóór volop in het nieuws waren: de stikstofcrisis en de PFAS-crisis. Boeren en bouwers trokken naar het Malieveld in Den Haag en naar provinciehuizen om te demonstreren. Ze reden met trekkers over de snelwegen om aandacht te vragen voor hun problemen. Je kunt zeggen: Nederland werd en wordt stilgezet. Veel mensen ervaren deze tijd als een tijd van bezinning. Ik hoop met dit artikel aan die bezinning een bijdrage te leveren.
Opgaven
Na de Tweede Wereldoorlog was de opgave aan de land-en tuinbouw om voldoende en goedkoop voed-sel te produceren. Met inzet van onder andere mechanisatie, kunstmest en bestrijdingsmiddelen lukte dat goed. Het aantal boeren in Nederland was rond 1950 circa 450.000. Boeren waren actief in kerken, verenigingen en politiek. Iedereen had wel boeren in de familie. De landbouwsector stond als het ware middenin de samenleving.
In de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw verschoof de opgave aan de landbouw van voldoende naar veilig voedsel. Kwaliteitszorgsystemen werden ontwikkeld. Er werden grote supermarkten gebouwd. De kruidenier op de hoek verdween. De afstand tussen boeren en burgers begon groter te worden.
Vanaf het begin van deze eeuw groeit de aandacht voor gezond en vers voedsel. Kijk maar naar de vele kookprogramma’s op TV. Een deel van de boeren verkoopt zijn producten regionaal. Ze proberen met mooie producten en een goede presentatie de relatie tussen boeren en burgers te herstellen. Andere boeren en tuinders produceren voor de wereldmarkt. Nederlandse bloemen en pootaardappelen gaan de hele wereld over. Het aantal boeren in Nederland was in 2018 gedaald naar circa 54.000. Een aanzienlijk deel van de boeren in Nederland is ouder dan 55 jaar en heeft geen opvolger.
In de loop van de tijd zijn de opgaven voor de land-en tuinbouw in Nederland dus veranderd. Daarmee ook de positie van boeren en tuinders in de samenleving.
Trends
Steeds meer mensen verhuizen van het platteland naar de stad. Dat gebeurt in Nederland, waardoor sommige delen inmiddels krimpregio’s worden genoemd. Het gebeurt wereldwijd ook op grote schaal. Het betekent dat minder mensen op het platteland het voedsel produceren en dat meer mensen in de stad moeten worden gevoed. De trek naar de stad vergroot de afstand tussen boeren en burgers.
Wereldwijd verandert het klimaat. Dat leidt tot verwoestijning van landbouwgronden. Klimaatvluchtelingen gaan op zoek naar leefbare gebieden. Om deze trend om te buigen is op de klimaatconferentie in Parijs afgesproken om de wereldwijde temperatuurstijging te beperken tot 1,50 C. Ondertussen was de maand april in Nederland weer extreem droog en werd er door boeren zoveel als mogelijk beregend. Na de industriële revolutie wordt nu gesproken over een digitale revolutie. Internet en sociale media zijn onderdeel van ons leven geworden. Digitale ontwikkelingen bieden nieuwe kansen voor de land-en tuinbouw. Ontwikkelingen op het gebied van robotisering en precisielandbouw gaan hard. Tegelijkertijd zijn er vragen over privacy van mensen.
Boeren en kerken
Ook kerken maken trends mee en staan voor opgaven. Het aantal christenen in de wereld groeit. Hoewel sommige kerken in Nederland krimpen, groeit de kerk wereldwijd, met name in Afrika en Azië.
Kerkleden zijn mobieler geworden. Mensen worden lid van een kerk die bij hen past. Hoewel de trends en opgaven voor landbouw en kerken vergelijkbaar zijn, lijkt er tussen boeren en christenen weinig te worden gesproken over landbouw, voedsel en duurzaam leven. In een onderzoek over Landbouwpastoraat werd geconcludeerd dat boeren en pastores weinig contact met elkaar hebben. Hoe kan dat? Hoe kan dat worden verbeterd?
Waardering
Voedsel is voor ieder mens een eerste levensbehoefte. Toch besteedt een gemiddeld huishouden in Nederland maar 11 tot 14% van het gezinsinkomen aan voedsel. Bovendien zijn er veel mensen die in de supermarkt (nog steeds) het goedkoopste kiezen.
Dit consumentengedrag leidt er mede toe dat boeren zich niet (altijd) gewaardeerd voelen. Dat gebrek aan waardering en erkenning was mogelijk één van de dieperliggende drijfveren bij boeren om tijdens de stikstofcrisis te protesteren. De boodschap in Den Haag, in provinciehoofdsteden en langs snelwegen was: ‘geef ons ruimte en waardering voor hetgeen wij doen, namelijk jullie voedsel produceren.’ Tegelijkertijd was het ook een protest tegen knellende wet-en regelgeving.
Ethiek
Normen en waarden worden vaak in één zin genoemd. Toch is er een belangrijk verschil. Normen worden vaak vertaald in wet-en regelgeving. Een externe regel waaraan mensen zich moeten houden. Op de snelwegen is door de stikstofmaatregelen de maximumsnelheid overdag 100 kilometer per uur geworden. In de samenleving is door de coronamaatregelen de sociale afstand 1,5 meter geworden. Dat zijn normen waaraan we ons moeten houden.
Waarden zijn persoonlijke drijfveren. Zaken die ik zelf belangrijk vind en op basis waarvan ik bepaalde dingen wel of niet doe (zie: figuur 1).
Waarden zijn als het ware de vertaling van een levensovertuiging naar het gedrag van mensen. Een voorbeeld: Vanwege mijn christelijke levensovertuiging vind ik rentmeesterschap (= waarde) belangrijk. Ik geloof dat de aarde door God is geschapen, van Hem is en blijft (= geloofsovertuiging). Dat wij mensen op zijn aarde mogen werken en die op een goede manier aan de volgende generatie moeten doorgeven. Mede daarom heb ik geïnvesteerd in zonnepanelen op het dak van mijn huis (= gedrag).
Dialoog
Eerder in dit artikel is beschreven dat de fysieke en ervaren afstand tussen boeren en burgers steeds groter lijkt te worden. Een gevolg hiervan kan zijn dat zij elkaars (leef)werelden niet meer kennen. Maar tegelijkertijd wel een oordeel hebben over het gedrag van de ander. Zo kun je boeren horen zeggen dat consumenten in de supermarkt altijd het goedkoopste product kiezen en niet willen betalen voor hun duurzaamheidsinspanningen. En zo kun je burgers horen zeggen dat boeren door het gebruik van mest en gewasbeschermingsmiddelen vervuilers van het milieu zijn. Door dit soort oordelen staan boeren en burgers vaak tegenover elkaar.
Een goede manier om uit het veroordelen te komen, is een dialoog over waarden. Wat vind jij als christen – boer of burger – echt belangrijk? Vaak blijkt dan dat boeren en burgers dezelfde dingen belangrijk vinden. We maken ons toch allemaal zorgen over de gezondheid van onze ouders, zeker in deze tijd van het coronavirus? We willen toch allemaal een goede toekomst voor onze kinderen? We worden toch allemaal geraakt door beelden op TV over kindervluchtelingen in bootjes op de Middellandse Zee?
Het is vervolgens de kunst om een goed gesprek, een dialoog te voeren over de vraag hoe jij en ik die persoonlijke waarden vorm geven in ons leven en/of ons bedrijf. Dialoog betekent dat je naar elkaar luistert. Elkaar niet veroordeelt of wilt overtuigen. Dat jij je verdiept in het leven van de ander. Vanuit respect voor die ander vragen stelt over zijn doen of laten.
Perspectief
In het begin schiep God de hemel en de aarde. Hij ontwierp een tuin, met planten en dieren. Hij maakte de mens, mannelijk en vrouwelijk, naar zijn eigen beeld. Adam en Eva kregen de verantwoordelijkheid om voor de tuin te zorgen. Ze kregen ook de vrijheid om zelf keuzes te maken. Helaas maakten ze een verkeerde keuze door van de verboden boom te eten. De verbondenheid met God de Schepper veranderde daardoor. Verbondenheid, verantwoordelijkheid en vrijheid kun je als drie kernwaarden van een ethische grondwet beschouwen.
Op de laatste bladzijden van de Bijbel wordt een stad beschreven. Door de stad stroomt een rivier met levend water. Langs de rivier staan bomen die elke maand vrucht dragen. Gods verhaal in de Bijbel gaat (ook) van een tuin (lees: platteland) naar een stad. God zelf herstelde de verbondenheid door het lijden en sterven van de Zoon die mens werd. Ik geloof dat wij als christenen – boeren en burgers – de verantwoordelijkheid hebben om aan Gods grote plan van herstel mee te werken. Iedereen maakt daarbij in vrijheid zijn persoonlijke keuzes. Niet als een los individu met een denkbeeldig bordje bij de ingang waarop staat ‘verboden toegang voor onbevoegden’. Alsof je alleen op de wereld leeft en je met niemand rekening hoeft te houden. Verbondenheid, verantwoordelijkheid en vrijheid blijven drie kernwaarden, die voor ons handelen hier en nu belangrijk zijn. Het maakt dat we altijd in dialoog met God, de ander en onszelf keuzes maken.
Om verder te lezen:
-Boersma, H. en anderen, De buik van de stad, toekomstperspectieven op voedsel, stad en land, Flevo Campus, Almere 2018.
-Hogenhuis, C. & E. Borgman, Van God is de aarde, en al wat daar leeft. Raad van Kerken in Nederland, Amersfoort 2019.
-Knijff, P., Landbouwpastoraat 3.0 – herderlijke zorg voor agrarisch ondernemers in postmoderne tijd, VIAA Hogeschool, Zwolle 2017.
-Van den Berg. R., Klimaatverandering en de gevolgen voor de wereldvoedselvoorziening, Aeres Hogeschool Dronten, Dronten 2018. ■
