Cultuursensitieve pastorale of geestelijke zorg

Hoe kun je geestelijke en pastorale zorg verlenen aan een groep mensen die afkomstig zijn uit vele verschillende landen en continenten?

In de geestelijke verzorging moet je bij de ander binnen kunnen komen. Je moet binnengelaten worden. Je moet je er bewust van zijn dat je binnengelaten bent. Dat je ruimte en een kans hebt gekregen. Dat de ander zich kwetsbaar heeft opgesteld om je in zijn/haar autonomie, uit vertrouwen, binnen te laten komen. In dat vertrouwen schuilt veiligheid die de cliënt in je hand legt. Tijdens die ontmoeting kun je professionele dienstbaarheid bieden.

Bij het bieden van geestelijke zorg is het van belang om die zorg te verlenen op een manier die voldoende aansluit bij de leefwereld van de cliënt. Die leefwereld wordt gevormd door zijn of haar culturele achtergrond. Als zorgverlener ben je zelf echter ook door je eigen cultuur bepaald, en soms heb je misschien een andere culturele achtergrond dan je cliënt.

Hoe herken je elementen in jezelf die anders zijn dan die van de cliënt, en hoe zorg je ervoor dat die geen drempel vormen bij het verlenen van geestelijke zorg? Hoe kan je hem of haar begrijpen? Wat zijn je eigen belemmeringen hierin? Welke rol speelt interculturele communicatie hierin?

Kortom: er is een oceaan van uitdagingen waar je doorheen moet. We kunnen dat hier niet allemaal behandelen, maar ik wilde het genoemd hebben, zodat je weet dat het niet makkelijk of vanzelfsprekend is om in een inter- of multiculturele setting te werken. Als je probeert om hier vanuit je eigen bubbel of met assertiviteit doorheen te praten, bereik je soms het tegenovergestelde van wat je wilt en hoort te doen.

Ervaring

In 1997 begon ik samen met twee collega’s aan deze uitdaging. Ik woonde en werkte destijds in het parochiehuis in Amsterdam en diende een multiculturele kerkgemeenschap.

Ik had twee collega’s, uit Nederland afkomstige pastores met veel ervaring. Eén was priester. Hij was op missie geweest in verschillende continenten, sprak 11 talen goed en meer dan 21 talen matig. De andere was diaken en was sterk geworteld in Amsterdam. Hij vertelde me over de ontwikkeling en de houding die hij in de samenleving tegenover de Joden zag voor de Tweede Wereldoorlog, en de ontwikkeling die hij in de huidige samenleving zag tegenover migranten. Hij vond de gelijkenis treffend.

De diaken diende in de Nederlandse parochie en de priester in de migrantenparochie. Ik bouwde bruggen tussen beide gemeenschappen en daagde hen met mijn onderzoek uit om samen te reflecteren op ons werk. We bespraken al de problematieken en conflicten die gepaard gingen met multiculturaliteit en waarom mensen hier moeite mee hebben. We gaven ook aandacht aan het leiding geven aan een multiculturele en diverse gemeenschap en wat dit met de leider/pastor zelf doet.

Een van de thema’s waar ik me sindsdien in ben gaan specialiseren is cultuursensitieve geestelijke of pastorale zorg.

Schatgraven in lagen

Cultuursensitieve geestelijke zorg vind plaats in een zorgrelatie. In de ontmoeting met de ander ontmoet je een andere cultuur. Het woord ‘cultuur’ is afgeleid van het Latijnse ‘colere’, het neigen naar de aarde en het groeien, cultiveren en voeden. Cultuur gaat over traditie, religie, opvoeding en de gehele vorming van de mens. Je zou kunnen zeggen dat ieder mens een verpakking is van diversiteit. Een individu is geboren en ontwikkeld binnen een familie en een gemeenschap, met verschillende lagen: cultuur, traditie, opvoeding, religie/geloof, onderwijs, gewoontes en gebruiken, kleding, eten, drinken, feesten, sociale normen, talen. Zelf ben ik bijvoorbeeld geboren binnen mijn (Igbo) cultuur; daarbij kwam de koloniale cultuur die ik mij vanaf de basisschool eigen moest maken; en door mijn migratie naar Nederland heb ik me de Nederlandse cultuur eigen moeten maken. Je moet deze diverse lagen erkennen, en daarna als het ware schatgraven door al die muren en lagen heen.

Over cultuur

Cultuur is vaak een onzichtbare maar uiterst belangrijke bron van invloed in een mensenleven. Hij heeft meer kracht en zit dieper dan liefde. De mens wordt in liefde verwekt en cultureel opgevoed, gevormd en vaak opgeleid. Mensen kunnen cultureel ook vastgeroest raken.

Cultuur is een erfenis die je niet makkelijk van je kunt afschudden. En als je culturele erfenis niet dienstbaar is aan je leven, dan zit je soms gevangen omdat het het fundament is waarop al het andere opgebouwd wordt. Cultuur verandert ook steeds, hoewel dat vaak langzaam gaat, behalve na zeer levensbedreigende ervaringen. Mensen houden dingen vast vanuit hun eigen culturele tradities, maar omarmen ook elementen van nieuwe culturen.

Cultuur is niet te generaliseren. Elke groep, klein of groot, ontwikkelt eigen waarden, normen en gebruiken. Maar wat gebruikelijk is bij een bepaalde etnische groep hoeft ook weer niet van toepassing te zijn op elke persoon van die groep.

Schaapjes op het droge?

Hoe kun je geestelijke zorg bieden aan iemand van wie je zijn of haar lagen en dimensies niet kent? Om passende zorg te bieden moet je rekening houden met verschillende dimensies van het menszijn: de fysieke dimensie, sociale dimensie, culturele dimensie, geestelijke/spirituele dimensie, psychische/mentale dimensie, levensbeschouwelijke dimensie.

De basishouding om hiermee om te gaan is: present zijn en je bewust zijn van je eigen beperkingen en belemmeringen en de invloed die die hebben, bijvoorbeeld op je taalgebruik en de woorden die je kiest. Toen ik tijdens groepswerk de uitdrukking gebruikte ‘Je schaapjes op het droge hebben’, zei iemand na afloop boos: ‘Als je bij ons je schapen op het droge legt, zijn ze morsdood.’ Uit verder gesprek met hem begreep ik dat hij uit woestijngebied kwam, en dit was zijn ervaring. Je mag je schapen niet op het droge brengen daar, dat was heel onverstandig om te doen. Nederland met al zijn water is het tegenovergestelde van woestijngebied. In geestelijke zorg kan taalgebruik bij zulke grote verschillen van begrippenkader en beeldspraak een belemmering vormen.

Voorbeeld: niet verzekerd

Cultuursensitieve zorg is iets wat Nederlandse christenen kunnen herkennen bijvoorbeeld als het gaat om onze bible belt. In Nederland moet je een zorgverzekering hebben. Er zijn bepaalde gemeenschappen die dit vanuit hun geloof niet doen. Bij behandeling van deze mensen in ziekenhuizen kan dit problemen opleveren, bijvoorbeeld bij het intakegesprek met de zorgverlener. Deze mensen geven aan dat hun gemeenschap de rekening voor de behandeling zal betalen. Dat is lastig uit te leggen aan een zorgverlener die voor wie het vanzelfsprekend is dat je een zorgverzekering hebt. Communicatie hierover behoort tot cultuursensitieve communicatie in de zorg.

Verschillende culturen in de Bijbel

De uitdaging van cultuursensitieve zorg is zo oud als de mensheid. In de Bijbel zijn er veel voorbeelden van hoe het niet moet en welke problemen en conflicten dit tot gevolg had.

Het verhaal van het gouden kalf in Exodus 32 laat zien hoe moeilijk het is om cultuur te overwinnen. Daarom wilde God die cultuur niet in het beloofde land binnen laten komen. Hij liet een nieuwe generatie die in de woestijn geboren was, en een nieuwe cultuur ontwikkeld had, het beloofde land binnengaan. Door de hele Bijbel heen zien we culturele strijd. Het was een bron van conflict tussen de leerlingen van Jezus, denk aan de kwesties van besnijdenis en voedselvoorschriften die tot het Concilie van Jeruzalem leidden (Handeling 15). Een voorbeeld hoe je je met respect met een andere cultuur kunt engageren vind je bij Paulus hoe hij zich aansluit in wat hij tegenkwam (Handelingen 17:23).
Tijdens het kerstenen van Europa heeft dezelfde strijd veel levens gekost. Het omhakken van de ‘heilige’ boom door Bonifatius in Friesland was een voorbeeld van niet engageren. De missionarissen die vanuit Europa naar Afrika en elders in de wereld vertrokken, verloren vaak hun levens door opstand tegen hun omgang met de lokale cultuur. In de Nederlandse samenleving zien we de spanningen ook, bijvoorbeeld in discussies omtrent de rituele slacht.

Zielzorg

Wat kun je doen? Het beste vertrekpunt is je als professional bewust zijn waar je mee bezig bent, present zijn in jezelf en oordeelvrij luisteren. Door alle acht zintuigen open te stellen (intuïtie, denken, visie, voelen, zien, horen, ruiken en proeven) haal je meer uit je waarneming en kun je veilig bij de ander binnenkomen. Het is een vorm van ontmoeting in wederzijdse kwetsbaarheid. Alleen als je alle lagen voorbijgaat en tot de kern van de ander komt, kun je de ander als medemens herkennen. De kern is deze ontmoeting op zielsniveau, dat is waar de zorg plaatsvindt. Vandaar dat het werk ook wel zielzorg wordt genoemd.