De bijbel. Boek tussen Gods woord en wereldliteratuur

Er is een mooi Afrikaans verhaal over een eenvoudige vrouw die altijd met een lijvige Bijbel rondloopt. Zij en de Bijbel zijn onafscheidelijk. Haar dorpsgenoten plagen haar daarmee: ‘waarom altijd de Bijbel? Er zijn zoveel boeken die je kunt lezen.’ Maar de vrouw blijft leven en rondgaan met haar Bijbel. De plagende dorpsgenoten brengen haar niet van haar stuk. Op een dag knielt ze neer tussen de mensen die haar blijven uitlachen. Ze houdt de Bijbel hoog boven haar hoofd en zegt dan: ‘Ja, natuurlijk zijn er veel boeken die ik zou kunnen lezen. Maar er is slechts één boek dat mij leest!’

De Bijbel als bestseller

De Bijbel voert de ranglijst van best verkochte boeken ooit onbedreigd aan. Geen enkel boek komt zelfs maar in de buurt. In 2005 won de Nieuwe Bijbelvertaling uit 2004 tot ieders verrassing de NS Publieksprijs. Een stevige lobby van bijbellezers leidde tot deze uitverkiezing. In de eregalerij van de winnaars staat bij de NBV ‘onbekend’ bij de vermelding van de auteur. Dat laat ook iets zien van de verlegenheid van de organisatoren met de uitslag van deze verkiezing. Tien jaar na de NBV verscheen de Bijbel in Gewone Taal (BGT). Tot de NS Publieksprijs kwam het niet, maar de BGT is wel de vertaling waardoor voor veel meer mensen de Bijbel toegankelijk is geworden.

De eeuwen door hebben talloze mensen ervaren dat de Bijbel een bron van leven is. Ze herkennen de woorden van die Afrikaanse vrouw. Maar verkoopcijfers zijn nog geen leescijfers. We zien in onze tijd nog altijd een behoorlijke omzet in Bijbels, maar steeds minder mensen lezen de Bijbel, en wie dat nog wel doen, doen dat minder vaak en minder intensief, zo blijkt uit onderzoek. Het boek wordt door velen ook anders beleefd. ‘Ja, waarschijnlijk voegen we de Bijbel uiteindelijk bij meesterwerken als King Lear, de Ilias en de grote Russische romans’, is de voorspelling van de filosoof Philip Kitcher. Is dat inderdaad de toekomst of blijft het boek ons leven lezen?

Verschuivingen

Velen die opgegroeid zijn met de Bijbel zullen deze verschuiving kunnen constateren. Zelf ben ik groot geworden met de bijbellezing bij iedere gemeenschappelijke maaltijd en met Bijbels die letterlijk kapot gelezen werden (en wat moest je er dan mee doen, want weggooien was geen optie…). In mijn gezin lezen we alleen bij de avondmaaltijd en wisselen daarbij de Bijbel af met het lezen van (auto) biografieën van mensen die serieus werk hebben gemaakt van hun geloof. En zelfs deze wat beperktere aanpak is voor veel gelovigen al niet meer haalbaar.

Dat heeft te maken met volle agenda’s en allerlei verplichtingen, maar zeker ook met vervreemding. In ons gezin lazen we een tijdje geleden aan tafel het boek Jesaja door. Er zitten prachtige fragmenten bij (en die zijn dan ook bekend), maar bij hele stukken voelden we vervreemding en afstand.

Verrassende herkenning

‘Wat heeft een boek dat twee tot drieduizend jaar oud is ons nog te zeggen?’ Vragen in deze geest zijn regelmatig te horen. Een stadspredikant las met een groep jonge mensen zonder kerkelijke binding Psalm 23. In de kerk is deze Psalm een van de favoriete psalmen, maar deze jonge mensen hadden er niet zoveel mee. De herder en zijn schapen stonden ver van hun stadse leven af. Vervreemding dus. Maar dat bleek toch niet het hele verhaal te zijn.

Tot verbazing van de predikant had de groep veel meer met de ‘zware’ Psalm 32. Deze gaat over zonde, schuld en vergeving. De Psalm overbrugde met gemak de eeuwen tussen het ontstaan ervan en onze tijd. Oud blijkt dus niet per definitie achterhaald of ouderwets te zijn. Die verrassende ontdekking doen ook anderen die onbevangen de Bijbel gaan lezen. In een Amsterdams café leest een pionier de Bijbel met mensen die dat willen. Vaak hebben ze weinig of helemaal geen bijbelkennis, maar bijbelfiguren blijken vaak toch dichtbij te komen. ‘Het is net of ik het verhaal van mijn eigen jeugd aan het lezen ben’, zei iemand bijvoorbeeld. En iemand anders: ‘ik heb me nooit zo gerealiseerd dat de Bijbel eigenlijk ook over onze problemen vandaag gaat.’ Boeiend is ook het initiatief op de Amsterdamse Zuidas, bolwerk van het grote geld en de harde concurrentie. Met hoogopgeleide mensen wordt daar de Bijbel gelezen. ‘Met mindfulness ben ik vooral met mezelf bezig, maar aan de bijbeltafel krijg ik perspectieven aangereikt die ik zelf niet had kunnen bedenken’, zo verwoordde een deelnemer zijn ervaring.

Onbevangen lezen

Wat we zien in deze missionaire situaties is dat de Bijbel heel open wordt gelezen. Er is niet van te voren iets als een waarheidsclaim, er is geen bepaalde bril waardoor iedereen geacht wordt te kijken. Dat maakt het lezen natuurlijk erg spannend. Veel mensen buigen niet meer automatisch voor het gezag van de Bijbel. ‘Iets is niet goed omdat Jezus het zegt, maar omdat het inderdaad goed is’, zei ooit iemand en dat typeert de nieuwe houding van veel mensen. Wat kwaliteit heeft, komt wel boven drijven, is dan de gedachte. Daarmee is de Bijbel niet langer onaantastbaar. Het boek wordt veel meer een gespreksgenoot dan een absolute autoriteit. Dat maakt de Bijbel natuurlijk kwetsbaarder dan vroeger toen ze bij wijze van spreken de waarheid in pacht had. Omdat we tegenwoordig zoveel ‘waarheden’ naast elkaar zien, kunnen we ons eigenlijk niet meer beroepen op een algemeen geldende waarheid.

‘Dat is misschien waar voor jou, maar niet voor mij’, zeggen we dan tegen elkaar. Of ‘waar is wat werkt’. Daarmee is de Bijbel in zekere zin weerloos geworden, overgeleverd aan wat wij er van vinden en aan beleven. Dat kan heel erg als verlies voelen, maar zouden we er toch ook nog winst in kunnen zien?

De Bijbel te midden van concurrenten

In 1 Koningen 18 is sprake van een wedstrijd tussen de priesters van de Baäl en Elia als priester van de God van Israël. Het gaat over de vraag wie de ware God is. Twee stieren worden geslacht en op de brandstapel gelegd, maar het hout wordt niet aangestoken. Dat moet van de ‘echte’ God komen.

Urenlang sloven de Baälpriesters zich uit om Baäl te bewegen het vuur te ontsteken, maar het blijft angstig stil. Dan is Elia aan de beurt en antwoordt God direct met vuur. We kunnen dit verhaal lezen als een wonderlijk primitief verhaal, maar voor mij zit er zeker ook een boodschap voor nu in. ‘Waarheid’ kunnen we niet meer vooraf claimen, maar zal zich moeten bewijzen. Zo zal de Bijbel in onze tijd zich ook moeten ‘bewijzen’. ‘The proof of the pudding is in the eating’, zeggen de Britten. Dat is een waar woord, niet alleen voor pudding, maar ook voor diepere zaken in het leven. Als de Bijbel ‘het Levende Woord’ is, dan zal dat hoe dan ook blijken. We hoeven dan niet krampachtig de Bijbel in bescherming te nemen. Iemand die dat ook niet doet is de oudtestamenticus Klaas Spronk. Hij gelooft ‘heilig’ in de kracht van de Bijbel: ‘Laten het Oude en het Nieuwe Testament de strijd met teksten zoals het Gilgamesj epos en de Ilias maar aangaan, zonder dat bij voorbaat al beslist is welke tekst de beste is. Dan zullen we wel zien welke tekst zo geïnspireerd is dat hij nog steeds mensen kan inspireren.’ Dat getuigt van een bepaalde ontspannenheid die vermoedelijk niet iedereen kan opbrengen. Voor sommige gelovigen is het misschien zelfs vloeken in de kerk. Hoe kun je het onfeilbare woord van God in hemelsnaam naast klassiekers uit de wereldliteratuur zetten? Zo’n vergelijking kan inderdaad beangstigen (‘waar blijven we dan?’), maar ik denk dat ook hier angst niet zo’n goede raadgever is. Wat kwaliteit heeft, kan wel tegen een stootje en ook wel tegen concurrentie. En we leven nu eenmaal in een heel pluriforme samenleving met ontzettend veel aanbod op de levensbeschouwelijke markt. Durven we de Bijbel echt ‘in de markt te zetten’?

Het boek dat mij leest…

Altijd weer doen mensen de ervaring op dat de Bijbel leven in zich heeft en leven geeft. ‘Dat hoge woord, geschreven wit op zwart, trouw van trouw, hoe heeft het ons bevrijd, beschaamd, vervoerd, getroost, dan weer getart’, zingt lied 324 uit het nieuwe Liedboek. De regels verwoorden iets van het appel dat de Bijbel op ons doet. De Bijbel doet iets met ons, hij vraagt om reactie. Voorwaarde is wel dat wij ons openstellen voor die soms zo vreemde Stem die toch heel verstaanbaar blijkt te zijn. De mensen die dat doen, herkennen vaak de ervaring van de Afrikaanse vrouw uit het begin van dit artikel. De Bijbel blijkt een boek te zijn dat het leven van de lezer leest. Een dubbele leeservaring dus. We lezen en worden gelezen. Heel veel mensen zijn daar ontzettend dankbaar voor. En dat zal ook nog wel even doorgaan…

Gespreksvragen:

• Welke plaats had de Bijbel in uw gezin van herkomst? En nu? Ziet u verschuivingen?

• Kunt u meevoelen met de Afrikaanse vrouw uit het begin van dit artikel? Zo ja, hoe dan? Kunt u er een voorbeeld van geven?

• Kunt u zich herkennen in het citaat van Klaas Spronk of roept dat juist verzet op?