De bijbel op gekleurd papier

Naast alle digitale ontwikkelingen komen er ook nog steeds nieuwe bijbels uit op papier. Deze uitgaven van bijbelse teksten zijn niet alleen bedoeld om te lezen, maar vooral om actief en creatief mee aan de slag te gaan. Door opdrachten en toegevoegd materiaal komt de nadruk te liggen op persoonlijke ervaring en beleving, en moet de Bijbel deel worden van het dagelijkse leven.

Bijbellezen is lastig. Een dik boek van meer dan (twee) duizend jaar oud, geschreven door verschillende auteurs en in diverse genres, laat zich niet zomaar kennen en vertalen naar nu. En de ingewikkelde realiteit van het bijbellezen botst met het beeld dat er bestaat van de Bijbel als bron van wijsheid en geloof. Veel lezers verwachten dat de Bijbel direct relevant zal zijn voor hun leven en antwoord zal geven op hun vragen. Om deze kloof tussen de verwachtingen rondom de Bijbel en de lastige praktijk van het lezen te overbruggen, is hulp nodig. Twee recente boekentrends komen tegemoet aan de behoefte dat de Bijbel persoonlijk spreekt: creatieve verwerking van bijbelteksten en doelgroepbijbels.

Bijbelse creativiteit

Wie er niet genoeg aan heeft om de Bijbel alleen te lezen, kan inspiratie vinden in verschillende boeken met opdrachten en voorbeelden om er ook creatief mee bezig te zijn. Met name handletteren lijkt een populaire manier om teksten uit de Bijbel—maar ook andere, zoals we zullen zien—te verwerken. In Creativitijd met de Bijbel (Uitgeverij Kok 2017) legt auteur Linette Trapman uit dat handletteren ‘het vormgeven en versieren van letters’ is. Zij combineert dit met Biblejournaling, het maken van een soort Bijbels dagboek, of in de woorden van Trapman ‘een creatieve manier van aanbidding en uiting van gevoelens in je bijbel’. Door Biblejournaling wordt een bestaande bijbel omgevormd tot een persoonlijk kunstwerk, letterlijk van kaft tot kaft. Binnenin kunnen speciaal aansprekende teksten in een kader geplaatst worden of van een mooie achtergrond of illustratie voorzien. Creativitijd geeft voorbeelden aan de hand van verschillende bijbelpassages, die in de canonieke volgorde, van Genesis tot Openbaring, besproken worden. Het idee is dus dat de technieken uit dit boek kunnen worden toegepast op iedere bijbel, waarbij geen voorkeur wordt aangegeven voor een bepaalde vertaling of uitgave, wel voor de dikte van het papier. De voorbeelden die zijn opgenomen komen zowel uit de Nieuwe Bijbelvertaling als de NBG-vertaling 1951, maar dit wordt verder niet benoemd. Een leeuwenkop illustreert Openbaring 5,5 bij de tekst van de NBV, terwijl op de volgende bladzijde van Creativitijd de nieuwe hemel en de nieuwe aarde uit Openbaring 21,1-8 zijn verbeeld rondom de tekstkolommen van de NBG. Het proces staat hier centraal, met als doel dat de teksten ‘veel meer voor je leven’, waar de tekst ook precies vandaan komt.

Dat de band met de Bijbelse tekst in dit genre nog veel losser kan blijkt in het boekje Love Letters: 52 bijbeloverdenkingen & creatieve handletteropdrachten van Mirjam Looij en Carlyn Verwijs (Ark Media 2017). Dit boekje bevat 52 bijbeloverdenkingen, een jaar lang één per week. Volgens de auteurs staan in de teksten ‘de liefde van God, liefde voor jezelf én liefde voor de ander centraal’. Ook hier is de opdracht om teksten vorm te geven en te illustreren; een combinatie van ‘bidden, lezen en letteren’. Elke week biedt een korte overdenking van een bladzijde, bij één of meer bijbelteksten, hier genomen uit de Herziene Statenvertaling. Op de andere bladzijde staat dan een mooi vormgegeven tekst, die bedoeld is om creatief verwerkt te worden. Die creatieve tekst is lang niet altijd dezelfde als de besproken bijbeltekst. De overdenking van week 35 gaat bijvoorbeeld over Psalm 23,5a ‘U maakt mij de tafel gereed voor de ogen van mijn tegenstanders’. De tafel wordt in de overdenking uitgelegd als de overvloed die God ons wil geven, maar die in contrast staat met de zorgen en het lijden in het leven. De lezer wordt in de overweging opgeroepen pijn te erkennen en desondanks vreugde te ervaren: ‘Geef jezelf de kans, de tijd en de rust om ondanks alles te genieten aan zijn tafel!’. De tekst die in bij de overweging staat afgedrukt komt niet uit de Bijbel: ‘You are the peace in my troubled sea’. Daarnaast staat bij deze week de opdracht om de tekst te letteren: ‘Gods genade geeft hoop in uitzichtloze situaties, kracht in moeilijke perioden, troost in verdriet en gemis en moed als ik denk niet verder te kunnen’. Deze woorden zijn makkelijker te begrijpen en directer toepasbaar dan het beeld van de tafel voor de ogen van de tegenstanders. De creatieve inspiratie wordt hier dus niet altijd gezocht bij de bijbeltekst, maar bij wat de Bijbel ook, en misschien liever, had kunnen zeggen.

Een overgang tussen creativiteit en doelgroepbijbels wordt gevormd door de Inspire Bijbel (NBG 2018). Hier wordt niet een selectie van teksten gegeven, maar de complete bijbeltekst in de Nieuwe Bijbelvertaling. De tekst is afgedrukt in één kolom met daarnaast ruimte voor creatieve verwerking. Dat betekent soms gewoon lege ruimte, soms een illustratie en handlettering. Dit is een Nederlandse versie van een Engelse Bijbel en de sierteksten zijn in het Engels gelaten. Hierdoor, aldus de uitgever ‘lees je tekst en illustraties twee keer op een andere manier, wat ervoor zorgt dat je zet je nog aandachtiger met de teksten bezig bent’. En het scheelt natuurlijk ook in de kosten wanneer hier geen vertaler en vormgever aan te pas hoeven te komen. De Inspire Bijbel bevat geen inleidende of aanvullende tekst en geen suggesties voor materialen en verwerking, zoals de meeste creatieve boeken die wel hebben. Het lijkt ervan uit te gaan dat de lezer zelf al weet waarom je graag in je bijbel wilt kleuren en wat dat bijdraagt aan het bijbellezen. Tegelijk ligt de focus hier heel sterk op de Bijbelse tekst en is de ruimte voor vrije invulling en het toevoegen van eigen gedachten of illustraties beperkt. Het zet een stapje naar een meer persoonlijke bijbel, maar houdt de rem er nog wel op.

Doelgroepbijbels

Bij veel andere doelgroepbijbels is het juist het aanvullende materiaal dat de meerwaarde en eigenheid van het boek bepaalt. De Rechte Bijbel (NBG 2018), Groene Bijbel (NBG 2016), Roodletterbijbel (Royal Jongbloed, verschillende uitgaven) en bijbels speciaal voor jongeren, meiden, mannen en vrouwen, proberen verschillende doelgroepen aan te spreken door elk een eigen nadruk te leggen. Terwijl verreweg het grootste deel van de vele honderden pagina’s een weergave is van één van de bestaande vertalingen en dus niet nieuw, maakt het verhoudingsgewijs kleine aantal toegevoegde bladzijden en katernen het verschil. Voor uitgevers zorgt dit ervoor dat niche-bijbels een interessant product zijn. Bovendien is het natuurlijk gunstig wanneer een huishouden niet met één bijbel toe kan en lezers de indruk hebben dat je in een Mannenbijbel niet kunt lezen wat in een Groene Bijbel staat.

Dat wil zeker niet zeggen dat dit aanvullende materiaal geen waardevolle informatie kan bevatten, die kan bijdragen aan het lezen en begrijpen van de Bijbel. De Jongerenbijbel met de tekst van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBG 2008)—die komt met zeven verschillende covers en dus weer persoonlijk gemaakt kan worden—gaat bijvoorbeeld specifiek in op hoe lastig het is om de Bijbel te lezen. ‘Je wilt met goede moed beginnen, maar waar? Bij het allereerste hoofdstuk? Veel mensen stranden al bij Leviticus, het derde boek.’ Dat lijkt zelfs enigszins optimistisch. Maar de lezers van de Jongerenbijbel wordt het in de inleidende teksten desondanks ook niet makkelijk gemaakt. Ze krijgen uitleg over waarom het belangrijk is teksten in hun verband te lezen en niet als een verzameling losse spreuken. De rol van het literaire genre komt aan bod en van de culturele en historische achtergrond, waarvan een uitgebreid overzicht wordt gegeven. Daarnaast is er informatie over de talen van de Bijbel en de rol van handschriften in het reconstrueren van de tekst. Dat interpretatie van de Bijbel complex is wordt ook besproken: ‘In de Bijbel vind je geen gemakkelijke oplossingen. Maar dit boek zet je wel aan het denken en leert je op een andere manier naar jezelf en naar anderen kijken.’

Een wat andere toon komen we tegen in de Belle Bijbel (NBG 2018) een uitgave speciaal voor meisjes van 12 tot 17 jaar, met de tekst van de Bijbel in Gewone Taal. Hier geen tijdsbalken of uitleg over handschriften, maar meer toegankelijke en beknopte historische informatie. In de inleiding, onder de aanhef ‘hoi mooie meid’, wordt gezegd dat de Bijbel ‘geen makkelijk boek’ is, maar daarnaast dat er veel mooie dingen in staan ‘die jou kunnen helpen om antwoorden te vinden op jouw vragen’. Onder het kopje ‘wat zegt de Bijbel over…?’ wordt voor verschillende onderwerpen, zoals ‘vriendschap’, ‘roddelen’ en ‘onzekerheid’, een losse bijbeltekst genoemd die relevant zou zijn.

Toch komt ook hier het belang van de historische context aan bod, met name bij de vraag naar problematische teksten over mannen en vrouwen in de Bijbel. De schrijvers zien zich hier waarschijnlijk voor een lastige taak gesteld, om die teksten aan de ene kant niet te bagatelliseren en te erkennen dat ze pijnlijk zijn, maar aan de andere kant niet geldend te maken waardoor meisjes zich minder zouden kunnen voelen. Die spanning blijft merkbaar, ondanks de oplossing die wordt gevonden, dat christenen zich in moeilijke tijden aanpasten aan de normen van hun omgeving, en dat wij nu hetzelfde kunnen doen, en dus gelijke rechten voor mannen en vrouwen omarmen.

De boodschap van gelijkheid staat wat op gespannen voet met de speciale thema’s die in de Belle Bijbel aan bod komen en die allemaal beginnen met de letter ‘b’: Bijbel, basics, beauty, be, body en believe. Andere ‘b’s zoals brave, badass en brains hadden natuurlijk ook gekund; de nadruk ligt nu sterk op lichaam en uiterlijk. Het is duidelijk de bedoeling meiden mee te geven dat ze goed zijn zoals ze zijn en te genieten van lichamelijke verzorging door bijvoorbeeld een recept voor een kaneelscrub met Bijbelse ingrediënten als olijfolie, honing en zeezout. Maar de constatering dat make-up in de Bijbel vooral genoemd wordt in verband met vrouwen die mannen willen verleiden, had aanleiding kunnen zijn het opnieuw te hebben over de Bijbelse context. In plaats daarvan leidt het tot een aansporing jezelf eens af te vragen ‘waarom gebruik ik make-up?’, een aansporing tot zelfkritiek dus. Echt mis gaat het wat mij betreft bij het thema ‘body’, waar het onderwerp ‘borsten’ besproken wordt. Na de geruststelling dat borsten bij je schoonheid horen, welke maat ze ook hebben, volgt de waarschuwing dat borsten iemand dronken kunnen maken. ‘Dat betekent dat je mannen stapelgek kunt maken met je borsten (Spreuken 5:19, Hooglied 1:13)!’ Daarop krijgen meiden het volgende advies: ‘Bewaar je borsten daarom goed. Koester ze. Weet welke gevoelens ze bij anderen op kunnen roepen. Laat ze niet zomaar zien. Denk na over wat je aantrekt’. Het is misschien op een bepaalde manier wel Bijbels om meisjes verantwoordelijk te maken voor de reacties van anderen op hun lichaam, maar dat maakt het nog niet een goede boodschap. Zeker niet voor lezers tussen de 12 en 17. En de genoemde bijbelteksten geven daar bovendien geen aanleiding toe. Spreuken 5,19 spoort een man aan dronken te zijn van de borsten van zijn eigen vrouw en in Hooglied 1,13 geniet een vrouw ervan dat haar geliefde tussen haar borsten ligt. Positieve teksten dus en geen slut shaming, al is dat de Bijbel zoals gezegd natuurlijk niet vreemd.

Gender en de Bijbel hebben een lastige verhouding en dat blijkt ook in de andere gegenderde bijbels. De Mannenbijbel (Royal Jongbloed 2017), met de tekst van de Herziene Statenvertaling, navigeert op een interessante manier tussen gelijkheid en verschil. Deze Bijbel richt zich op ‘mannen die zich verantwoordelijk weten ten opzichte van God en hun naaste’. In het ‘Woord vooraf’ schrijft de hoofdredacteur, Wim Markus:

Het is niet helemaal duidelijk wat een vrouw in dit voorbeeld niet zou herkennen en een man wel—dat iemand voor een vrouw valt, dat mannen makkelijk voor sommige vrouwen vallen, of dat mensen überhaupt makkelijk voor andere mensen onderuitgaan—maar al te sterk is het natuurlijk niet als aanleiding om een Bijbel speciaal voor mannen te maken. Uitleggen waarin mannen en vrouwen precies verschillen is ook in deze context niet gemakkelijk.

De insteek van de Mannenbijbel is dat mannen gericht zijn op toepassingen, weetjes, en ‘hoe dingen werken’. Deze bijbel beschrijft zich daarom als een ‘life application bible’, waar je iets mee kunt doen. Doel van de bijbel is om de tijd van de Bijbel te ver­binden met het leven van mannen nu. Foto’s, infographics, schema’s en landkaarten moeten duidelijk maken hoe zaken gestructureerd zijn. Daarnaast staan er verschillende kaders bij de tekst: ‘man en geloof’, ‘man en relatie’, ‘man en samenleving’, een kader voor biografieën van Bijbelse mannen en ‘pr!kkel’, een kader met Bijbelse feiten. Verantwoordelijkheid en leiderschap zijn belangrijke begrippen; daar moet een man op gericht en in geïnteresseerd zijn.

Heel anders ligt dat bij de Vrouwenbijbel (Royal Jongbloed 2016, ook met de tekst van de Herziene Statenvertaling), waarin het vooral gaat om relaties, ‘de relatie die God met ons heeft en onze onderlinge relaties’. De kaders bij de tekst heten hier ‘relatie met God’ en ‘relatie met mensen’ en bevatten daarnaast biografieën van vrouwen uit de Bijbel. De Vrouwenbijbel ‘nodigt vrouwen van vandaag uit bewust te leven in afhankelijkheid van God’. Daarnaast is er aandacht voor ‘emoties, eerbied, blijdschap en waardering’. Hoewel de toon dus anders is, lijkt er veel hetzelfde in deze twee bijbels. De Vrouwenbijbel is ‘een toepassingsbijbel’, wat toch ongeveer klinkt als een ‘life application bible’—over het Engels straks meer. Hier gaat het eveneens om de brug naar tegenwoordig en naar het dagelijks leven, ‘werk, gezin, studie, vriendinnen, kerk’, ongeveer wat bij de Mannenbijbel onder de kaders over samenleving en relaties valt. En de Vrouwenbijbel claimt ‘eye-openers’ te brengen, een begrip dat aardig lijkt op weetjes, al gaan ze hier wel weer specifiek over relaties. Ondanks de enorme verschillen die gesuggereerd worden door de titels en de vormgeving—blauw en groen tegenover roze—zijn er dus veel overeenkomsten tussen deze bijbels. Op vergelijkbare manieren proberen ze door toegevoegde tekst de Bijbel begrijpelijker en relevanter te maken voor hedendaagse lezers.

Engels als ‘de tale Kanaäns’

Tot slot nog een korte gedachte over de rol van Engels. Het is misschien al opgevallen bij het lezen van dit artikel hoeveel Engels er gebruikt wordt in bijna al deze publicaties. Terwijl de Inspire Bijbel nog uitlegt waarom er bijbelteksten in het Engels in staan, strooien de andere uitgaven zonder probleem met Engelse woorden en frasen. De Belle Bijbel heeft als ondertitel ‘it is time to seek the Lord’ en stelt als terugkomende vraag ‘What about the women?’. Het boekje Love Letters heeft niet alleen een Engelse titel maar combineert daarnaast Nederlandse en Engelse teksten, en citeert Galaten 5,13 bijvoorbeeld zonder duidelijke reden in het Engels, ‘Serve one another in love’. Terwijl men vroeger Nederlands geïnspireerd door de Statenvertaling zag als bijzonder geschikt om te spreken over geloofszaken, lijkt die rol nu helemaal overgenomen door het Engels. Engels klinkt voor Nederlandse oren niet alleen cool en glamourous, maar ook spiritueel en diepzinnig. Door internationale muziek, film en televisie is Engels daarnaast steeds meer de taal van liedjes en verhalen over liefde. Misschien dat Engels daardoor helpt om de kloof die ik in het begin noemde, tussen de verwachtingen over en de realiteit van de Bijbel, te overbruggen. Als de Bijbel Engels spreekt klinkt dat minder ouderwets, minder ver weg, en meer als een de tekst van een love song.