‘De boog van de geschiedenis buigen’

Racisme, theologie en vrijzinnige christenen in VS en Nederland

Black Lives Matter is een beweging die vanuit de Verenigde Staten zich over grote delen van de wereld uitbreidde dit jaar. Hoe verhoudt de context van de Verenigde Staten, het geweld tegen de zwarte bevolking en de relaties tussen zwart en wit daar, zich tot de Nederlandse context? En hoe verhouden theologie en kerken uit met name de vrijzinnige hoek zich in beide contexten tot de discussie omtrent racisme? Over die vragen sprak ik met Paul Rasor, Janet Thompson Jackson en Pat Jackson, alle drie afkomstig uit de Verenigde Staten, (recent) in Nederland woonachtig, en een dream team wat betreft kennis van rechten, ras en religie. Hieronder volgt een inkijkje in een engagerend en geëngageerd gesprek van tweeënhalf uur over deze vragen.

Laten we om te beginnen eens kijken naar de context waarin Black Lives Matter in de VS opkwam en waarom het dit jaar een hoogtepunt bereikte. Wat zijn jullie observaties?

Janet: De VS beleeft twee pandemieën, twee virusssen tegelijkertijd: Covid-19 en de raciale moorden. Black Lives Matter bestond voor 2020 al, maar de echte opleving van de beweging heeft veel te doen met de gelijktijdigheid van de moorden en de Covid-pandemie. Door de pandemie veranderde de mentaliteit van mensen en zorgde voor een gevoel van verbondenheid: “We’re all in this together” en de Black Lives Matter-beweging slaagde erin mensen die voorheen niet betrokken waren bij antiracistische acties, inclusief vrijzinnige christenen, zich te laten aansluiten.’

Pat: ‘Black Lives Matter ontstond na de vrijspraak van de man die Treyvon Martin doodde. Ook na de moord op Michael Brown in 2013 in Ferguson, Missouri, hoorden we de frase. En nu, met de moord op George Floyd, is de kreet overal: op schuttingen, op borden, in tuinen, en kerken zetten het op de gevel en in het kerkblad. Er is hoop dat wat er nu gaande is niet gevolgd wordt door een backlash, een terugslag, maar dat het echt stappen vooruit zullen betekenen in de VS.

Paul: ‘Ik herinner me de strijd in de jaren zestig. Er werden commissies ingesteld, maar uiteindelijk veranderde er niet veel. Er had een kantelpunt moeten zijn, maar dat kwam niet. Ik hoop dat dit er nu wel komt.’

Wat is jullie observatie als het gaat om Nederland in vergelijking met de VS?

Janet: ‘In Nederland heb ik me op geen enkel moment beoordeeld of als “ander” beschouwd gevoeld vanwege mijn huidskleur. Ik voelde me “ander” omdat ik niet-Nederlands was. Cultuur en taal maakten dat verschil. Ik voelde een raciale vrijheid die ik in mijn hele leven in de VS nooit heb ervaren. Om een voorbeeld te geven: toen we in Groningen woonden, waren we in de IKEA en Pat moest iets terugbrengen. Ik ging even naar de food market om een paar dingen te kopen. Ik liep met mijn boodschappen in mijn armen naar buiten, naar Pat. Maar ik bevroor en dacht: iemand zal me tegenhouden omdat ze denken dat ik deze dingen heb gestolen. Dat zou in de VS gebeurd zijn, dat is mijn geleefde ervaring in de VS. Maar hier hield niemand me in de gaten. Ik moest er aan wennen dat ik in Nederland geen veronderstelde crimineel ben omdat ik zwart ben.’

Pat: ‘Als ik terugdenk aan ons jaar in Nederland, springt voor mij de ervaring van de intocht van Sinterklaas in Groningen eruit. Ik zag de boot, en alle opwinding, maar ook de zwarte pieten. Toen ik verder liep stuitte ik op de protesten. En ik hoorde wat ik ook hier in de VS hoor: “Dit is niet racistisch, het is cultuur.” Daar lopen parallellen tussen de VS en Nederland als het gaat om de manier waarop we omgaan met dit soort kwesties.’

Paul: ‘Ik herken wat je zegt over het rondlopen in Amsterdam en Groningen. Zwarte mensen lopen hier gewoon over straat en zijn in hun dagelijks leven niet bang voor de politie. In de VS zouden ze constant achterom kijken. Maar dat heeft zich niet vertaald in een bewustzijn over ras als zijnde een Nederlandse kwestie en ik weet niet of het gaat om niet-wit of om niet-Nederlands zijn. De steun voor Kick Out Zwarte Piet is gegroeid door de jaren heen: Zwarte Piet is op zijn retour. De vraag is: wat is ervan geleerd? Zwarte Piet heeft het potentieel om het proces van reflectie op witheid en wit privilege aan te zwengelen. Witte mensen in de VS worden zich langzaamaan bewust van hun eigen witheid. Dat is een eerste stap in het proces van het leren omgaan met wit privilege. In Nederland weten mensen niet dat ze wit zijn. Ze weten dat ze Nederlands zijn, en historisch gezien betekende Nederlands en wit-zijn hetzelfde. Het was een grotendeels monoraciale samenleving gedurende lange tijd – dat is de VS nooit zo geweest. En ook Nederland is dat niet meer.’

Hoe is er theologisch gereageerd en gereflecteerd op racisme in de afgelopen tijd in vrijzinnige kringen?

Pat: ‘Ik vind Black Lives Matter theologisch een heel spannende uitspraak. Als we nadenken over belijden op dit moment als gelovigen, moeten we dat zien als schuld belijden, als onszelf rekenschap geven en het erkennen van een racistisch verleden en de zonde van racisme. Maar belijden heeft ook de kant van belijden wat je gelooft. Zo bezien is Black Lives Matter een belijdenis, net zoals je zegt: “Jezus is onze Heer”. Je claimt iets als je “Black Lives Matter” zegt. Een van de bronnen waar ik op het moment mee werk is ontwikkeld door een Afrikaans-Amerikaanse predikant in de Methodist Church: Latasha Morrison, Be the Bridge. Het boek heeft een theologische lijn: het begint met bewustzijn, dan gaat het naar treuren, dan naar belijden van schuld, dan naar boetedoening, enzovoort. Er is een discussie omtrent het idee van verzoening. Na de moord op Michael Brown was ik bij een gesprek waar een zwarte pastor uit Ferguson het woord nam en zei: “We kunnen helemaal niet over verzoening praten in de kerk. Want verzoening impliceert dat we teruggaan naar een tijd waarin de relaties goed waren. Je claimt iets terug. Maar het is nooit goed geweest tussen ons. In dit land is dat nooit geweest.” Hij daagde de witte mensen uit door te zeggen: “Jouw oproep tot verzoening is failliet. Want je hebt je nooit ingezet voor een rechtvaardige, liefdevolle relatie in onze samenleving.” Voor mij voelde dat alsof het tapijt onder mijn voeten werd weggetrokken. Ik gebruik het woord nog wel, maar met een voorbehoud. 2 Korintiërs 5 is nog steeds een krachtig vers voor mij, maar ik zie het nu als een verzoening als in Gods oorspronkelijke visie van wat een samenleving hoort te zijn. Het is iets worden dat we nog nooit waren.’

Paul: ‘Ik heb het gevoel dat er in de VS meer gedaan wordt dan in Nederland. In Nederland wordt er nauwelijks theologisch op gereflecteerd. Heel soms door een individu, zoals Janneke Stegeman. Het werk rondom ras wordt in de maatschappij gevoerd en je zou een theologische basis kunnen creëren voor hun werk, zoals bijvoorbeeld Nieuwwij dat werkt op de intersectie van maatschappij, multiculturalisme en multireligiositeit. Maar het is niet religieus of kerkelijk. Maar daar worden interessante gesprekken gevoerd. Een van de oorzaken is natuurlijk de secularisatie van de maatschappij. Er zijn nog een paar vrijzinnige theologen, maar theologie in Nederland is grotendeels orthodox en die houden zich meestal niet racisme bezig.’

Wat wordt er in kerken – en dan met name de vrijzinnige of de liberale kant van mainstream kerken – gedaan om te reflecteren op racisme en wit privilege?

Paul: ‘In Nederland beschouwen ze zichzelf niet als witte kerken, hoewel er zwarte en minderheidskerken zijn. Deze kerken zijn over het algemeen niet vrijzinnig: ze zijn evangelisch of orthodox. Janneke Stegeman probeert in haar boek Alles moet anders! Bevrijdingstheologie voor witte Nederlanders die discussie omtrent witheid en wit privilege in de kerk aan te zwengelen. Vrijzinnige kerken hier zijn wit, en ze zijn heel klein. Hun focus ligt niet op vragen omtrent ras, maar omtrent diversiteit, discriminatie, pluralisme en migratie. Omdat ze klein zijn en krimpen kijken ze met name naar binnen, naar overleven, naar vragen over het behoud van identiteit. Mijn vraag aan hen is dan ook naar de profetische stem in de richting van de samenleving. Ze willen die graag hebben, maar komen er nauwelijks aan toe.’

Pat: ‘In de VS hebben de mainline protestantse kerken veel werk verzet op het gebied van antiracisme. De Presbyterian Church heeft zowel op nationaal als regionaal niveau initiatieven opgezet om racisme te ontmantelen. De Methodist Church heeft een enorme hoeveelheid materiaal op hun website omtrent het heelmaken van raciale relaties. De Episcopal Church heeft ook veel materiaal. Zo ook vele andere kerken. En dit is nog maar een deel van al het werk dat gedaan wordt rondom sociale en raciale rechtvaardigheid.’

Paul: ‘Het mooie is dat het gezien wordt als een religieuze verplichting. Het is een roeping: dit is wat we moeten doen als onderdeel van onze claim christenen te zijn. Het is de theologie die dit werk aanstuurt.’

Pat: ‘De realiteit is dat de de kerken gesegregeerd zijn. Het doel van Interwoven Congregations (het project dat Pat vorig jaar is gestart – NP) is mensen bij elkaar brengen om relaties en bewustzijn te creëren, zodat we samen actie kunnen ondernemen tegen systemisch racisme. Vier jaar Trump heeft het racisme blootgelegd en in de kerken heeft dit tot een bewustzijn geleid dat we hiermee echt aan de slag moeten. Ik dacht altijd dat racisme zou uitsterven, maar dat is niet het geval. En hoewel we graag zouden willen geloven dat de jongere generaties open en progressief zijn, zijn er data die laten zien dat tieners en twintigers ook onbewuste vooroordelen hebben. Logisch, want dat is de samenleving waarin ze opgroeien. Martin Luther King zei dat tijd niet neutraal is, we groeien niet vanzelf over racisme. Wat doen we dus om dit aan te pakken?’

Paul: ‘Ik heb eens kritisch gereageerd op de uitspraak “de boog van de geschiedenis is lang, maar hij buigt naar rechtvaardigheid”. Dat is fatalistisch, dat is zeggen dat alles wel goed komt. Wij zijn degenen die de boog buigen. Zeggen dat het allemaal wel goed zal komen is geen onderdeel van vrijzinnige filosofie en theologie: wij moeten het werk doen. Als we tegen racisme vechten, mken we deel uit van de kleine momenten die druk uitoefenen op die boog van de geschiedenis.’