De eenzame uitvaart en andere scherven

Dichter en beeldend kunstenaar Monique Buising draagt gedichten voor bij ‘eenzame uitvaarten’. Laetare vroeg Buising om te schrijven over het verband tussen haar werk als beeldend kunstenaar en de gedichten die zij schrijft en voordraagt tijdens deze uitvaarten. Ook haar laatste installatie en performance ‘Over scherven en smulpapen’ in de voorkamer van het schuilkerkje van Pingjum ging over verlies, verval en eenzaamheid. In dit voor Mennonieten uit heel de wereld belangrijke bedevaartsoord, waar Menno Simons zelf nog voorging, klonken haar gedichten aan een tafel vol gebroken en gelijmd servies en verbogen bestek.

‘Dat wat voor het slordige oog zinloos lijkt, is een ultiem gebaar van beschaving.’ Deze woorden van Eberhard van der Laan over de eenzame uitvaart zeggen alles… Een ultiem gebaar van beschaving. Niemand zou zonder laatste woorden naar zijn of haar laatste rustplaats moeten gaan. Het is belangrijk om stil te staan bij een verlies, juist als niemand anders dit meer kan of wil doen. Ook overledenen zonder familie of sociaal netwerk verdienen een waardig en respectvol afscheid, verdienen het om over nagedacht te worden. Dat is waarom ik dichter bij de eenzame uitvaart ben. Een beetje ‘lawaai’ voor hen die in stilte gaan.

[… Blijft het stil / of zingt ergens nog een vogel / bevlogen van leven en alles vervlogen / als een pleister op de wonde / van de landschapspijn]

De gemeente Leeuwarden verzorgt gemiddeld zo’n vijftien eenzame uitvaarten per jaar. Het zijn sobere, maar zeer respectvolle uitvaartdiensten. Er zijn drie muziekstukken die met zorg zijn uitgezocht door de uitvaartverzorger van Jelsumerhof en ik draag een gedicht voor dat ik speciaal voor de overledene heb geschreven. De gemeente zorgt voor een rouwboeketje en plaatst voordat de uitvaartdienst gehouden wordt ook altijd een rouwadvertentie. Daardoor zijn er in Leeuwarden maar weinig eenzame uitvaarten volledig eenzaam. Door de advertentie kunnen eventuele (oud-)collega’s, buren, familieleden met wie het contact verloren of verbroken is, op de hoogte worden gesteld. Zij krijgen zo de kans om alsnog afscheid te nemen. Als er nabestaanden bij de dienst aanwezig zijn, voel ik ook een verantwoordelijkheid tegenover hen. Er kunnen veel redenen zijn waarom een leven zo in stilte eindigt. Vaak is er een hoop leed aan voorafgegaan. De beslissing van nabestaanden over het wel of niet aanwezig zijn bij de uitvaart is dan ook meestal niet gemakkelijk geweest. Er zit heel veel emotie. Daar houd ik rekening mee bij het schrijven. Het gaat niet alleen over wie iemand bij leven was, maar ook over wie iemand dus nooit meer zal worden.

[ ben je de harten die je geroerd hebt / de pijn die je teweegbracht / de lach die je als laatste… / ben je de stilte…]

De verwijdering is met het verlies onherroepelijk geworden. Hoop op herstel, op het (samen) helen, op toenadering of berouw is nu ook ter ziele. De onmogelijkheid van beterschap is een groot verdriet. Ik hoop dat mijn gedicht dan ook wat troost kan bieden voor de mensen die achterblijven, door de wetenschap dat er iemand met de overledene bezig is in die laatste dagen en dat er altijd laatste woorden worden gesproken, of het nu voor een lege zaal of een handjevol mensen is.

[… om hart en huid te warmen / is soms niet meer nodig / dan aanwezigheid]

Verlies en troost zijn onderwerpen die ook in mijn beeldende werk een grote rol spelen. Kunst moet wat mij betreft overal aanwezig zijn, het moet gevoeld, geproefd, gehoord en gezien worden. Het moet aan het denken zetten, schuren, ontroeren. Het moet raken.

[… je komt en gaat / je neemt / ontneemt / en ik adem je / onverzoenbaar in…]

Scherven

Tegelijkertijd vind ik het steeds belangrijker om ook ruimte te bieden aan de emoties die een kunstwerk oproept. In mijn installatie ‘Van scherven en smulpapen’ bijvoorbeeld. De installatie bestaat uit beeldend werk, een soundscape en poëzie. Wanneer mensen de ruimte binnenstappen, worden ze als het ware onderdeel van de installatie. Er staat een gedekte tafel met gebroken en gelijmd servies, er klinken harmonieuze en soms schurende tonen, het geluid van vallende scherven en flarden van gefluister. De muziek en de geluiden nemen je mee in verhalen die je in eerste instantie niet kent. De tafel zorgt voor vertwijfeling. Ze ziet er in eerste instantie uit als een keurig gedekte tafel. Ze is gedekt voor drie personen, maar er staan slechts twee stoelen. Ik zit op een van de stoelen en mensen kunnen op de andere stoel plaatsnemen. Zij mogen aanschuiven om te luisteren naar een voordracht. Het is een installatie over alles wat kapot kan gaan in een leven, over wat gelijmd kan worden (en wat niet), over hen die niet meer zullen aanschuiven, over alles gezegd en gezwegen…

De installatie maakt vaak veel emoties los, soms al bij binnenkomst of tijdens een voordracht. Mensen komen met hun eigen verhalen over verlies, met hun persoonlijke ‘scherven’. Daar wil ik dan ook de tijd voor nemen, aan de tafel is plek voor het hartzeer. Er is stilte als dat nodig is, nog een gedicht als daar behoefte aan is, soms een arm om ze heen. De troost van het gehoord worden.

Het heeft lang geduurd voor ik mijn eigen stem gevonden had. Nu ik de woorden heb, voel ik de noodzaak te spreken voor hen die dat niet (meer) kunnen en een luisterend oor te bieden aan hen die hun hart durven luchten.

[…Een lege stoel voor wie niet meer zal aanschuiven / wie nog niet gehoord is, in het zicht]

Monique Buising is kunstenaar in woord en beeld, dichter bij de eenzame uitvaart in de gemeente Leeuwarden, verzorgt poëzie & percussie bij Loftlûd. Zie www.ateliermo.nl.