Menu

Basis

De Handelingen van Tomas

Kuisheid in en buiten het huwelijk

In de Handelingen van Tomas is Tomas de centrale figuur die spannende en wonderlijke avonturen meemaakt. In deze bijdrage kijken we hoe deze bijzondere tekst een christelijke boodschap van kuisheid en ascese verpakt in een reisverhaal vol bruidssymboliek dat toch weinig van het huwelijk moet hebben.

Het verhaal van Tomas is niet afgelopen met de evangeliën. Net als een aantal andere apostelen zoals Petrus, Andreus en Johannes, is Tomas een centrale figuur in latere vertellingen. Samen worden die teksten ‘apocriefe Handelingen’ genoemd; een bonte verzameling avonturenverhalen die vanaf de tweede eeuw geschreven worden en lang populair blijven. De apocriefe Handelingen liften mee op de populariteit van de antieke roman, die in dezelfde tijd als genre vorm krijgt (bijvoorbeeld werken als Chaereas en Callirhoe van Chariton, Leucippe en Clitopkon van Achilles Tatius en de Ephesiaca van Xenophon van Ephese). Ook de niet-christelijke antieke romans staan bol van wonderlijke gebeurtenissen: de helden vallen in handen van piraten, raken door persoonsverwisseling in slavernij of worden voor dood aangezien maar komen net weer tot leven als hun graf geplunderd wordt.

De helden zijn een liefdespaar – de mooiste jongen en het mooiste meisje uit de stad!

Een belangrijk verschil met de christelijke Handelingen is dat de niet-christelijke romans het huwelijk en goed Romeins burgerschap centraal stellen. De helden zijn een liefdespaar – de mooiste jongen en het mooiste meisje uit de stad! – dat ondanks dat het lot hen scheidt en iedereen iets met en van hen wil, uiteindelijk toch weer bij elkaar komt zodat ze nog lang en gelukkig leven. Seksualiteit en verleiding spelen ook in de christelijke apocriefe Handelingen een belangrijke rol, maar de boodschap is een heel andere. Deze verhalen promoten ascese, ze wijzen seksualiteit en huwelijk af. Door een overzicht van de boeiende inhoud van de Handelingen van Tomas, kijken we hoe Tomas deze boodschap over kuisheid brengt.

De apostel Tomas, India. Syro Malabar ikoon. (beeld Rahul Payyappilly)
De apostel Tomas, India. Syro Malabar ikoon. (beeld Rahul Payyappilly)

Praten over ‘de Handelingen van Tomas’ is eigenlijk een grote versimpeling, omdat er veel verschillende versies in omloop zijn geweest, waarvan we een deel nog hebben, in verschillende talen. Ton Hilhorst gaat in het volgende artikel in op een aantal versies uit de zesde en dertiende eeuw, die interessante verschillen laten zien. Hier gaan we uit van een tekst gebaseerd op een aantal vroege manuscripten in het Syrisch, die mogelijk gelijktijdig zijn ontstaan met vroege Griekse versies, die een verhaal weergeven dat waarschijnlijk uit de derde eeuw stamt. Ik laat de complexe kwestie van manuscripten en ontstaansgeschiedenis verder liggen en richt me op de gebeurtenissen rondom Tomas. In deze tekst wordt hij voornamelijk Judas genoemd, als verkorting van Judas Tomas, maar voor de duidelijkheid blijf ik hem aanduiden als Tomas.

De Handelingen van Tomas begint met een bijeenkomst in Jeruzalem, waar de apostelen aan ieder van hen een regio toedelen om de boodschap te gaan verkondigen. Het lot deelt India aan Tomas toe, maar die heeft daar geen zin in. ‘Ik ben zwak’ en ‘ik ben een Hebreeër, hoe kan ik dan Indiërs onderwijzen?’ Alles behalve India, verzucht Tomas. Maar zoals te verwachten is, ontkomt hij niet aan zijn lot. Als Jezus op straat een koopman uit India tegenkomt, die op zoek is naar een goede timmerman, verkoopt hij Tomas aan hem. Als slaaf gaat Tomas van zijn meester Jezus over naar het bezit van de koopman Habban, die hem meeneemt aan boord van een schip op weg naar India.

Omdat Jezus en Tomas in deze tekst ook beschreven worden als tweelingbroers is de gelijkenis tussen hen voor de lezer niet vreemd.

De eerste plaats die ze bereiken is Sandaruk, (of Andrapolis in de Griekse versie), waar alles in het teken staat van een aanstaande bruiloft. De stad is vol blijdschap en muziek omdat de dochter van de koning gaat trouwen en iedereen is uitgenodigd: arm en rijk, slaven en vrije mensen, vreemdelingen en burgers. Wie niet gaat, riskeert de woede van de koning, en dus gaan ook Habban en Tomas naar het feest, al zijn ze vreemdelingen in de stad. Tomas gedraagt zich daar opvallend omdat hij niet wil eten en het meisje dat bij de tafel fluit komt spelen niet wil aankijken. Een bediende slaat hem voor deze belediging op zijn wang, waarop Tomas in zijn eigen taal voorspelt dat hij de hand die hem sloeg in de bek van een hond zal zien.

Dan verandert hij van toon en zingt een lied over de kerk als een dochter, een lied vol bruidssymboliek, met verwijzingen naar de vader en de bruidegom. Omdat hij Hebreeuws spreekt, kan niemand hem verstaan, alleen de fluitspeelster die meteen van hem gaat houden, als volksgenoot en als de mooiste man in het gezelschap. Wanneer er vervolgens een zwarte hond met een hand de feestzaal inloopt, blijkt de voorspelling van Tomas uitgekomen: een leeuw heeft de bediende aan stukken gescheurd en de hand waarmee hij sloeg is door de hond meegenomen.

De fluitspeelster breekt haar fluiten – die ook symbool staan voor het seksuele vermaak dat zij moet bieden – en verklaart aan de voeten van Tomas: ‘deze man is God of is een apostel van God’. Ze legt als vertaler aan de andere gasten uit wat er gebeurd is, maar wordt niet door iedereen geloofd.

Ook bij niet-christelijke romans zijn beheersing en puurheid een belangrijk thema.

De koning is blijkbaar wel onder de indruk, want hij nodigt Tomas uit om te komen bidden voor zijn dochter in de bruidskamer. Tomas richt zijn gebed tot Jezus en vraagt of hij voor deze jonge mensen wil doen wat goed is. Als iedereen het bruidspaar vervolgens alleen laat, ziet de bruidegom toch een figuur die eruitziet als Tomas naast zijn bruid staan. Deze man identificeert zich aan het bruidspaar als de broer van Tomas, maar wordt door de verteller in de tekst aangeduid als ‘de Heer’. Omdat Jezus en Tomas in deze tekst ook beschreven worden als tweelingbroers is de gelijkenis tussen hen voor de lezer niet vreemd.

Zittend op het bed legt deze figuur uit dat als ze zich onthouden van ‘vuile seksuele gemeenschap’, ze zullen zijn als een pure tempel en worden gespaard van de zware last van het hebben van kinderen. Ouderschap leidt onvermijdelijk tot wangedrag en onrechtvaardigheid, en kinderen brengen kwelling en verdriet met zich mee. Als ze zich puur op God richten, zullen ze ‘levende kinderen’ krijgen die vrij zijn van smet en pijn, en zullen ze zelf zonder zorgen en verdriet leven. Dan kunnen ze hopen op de komst van het ‘ware bruiloftsfeest’, en horen bij diegenen die dan de bruidskamer zullen binnengaan.

Het jonge paar is overtuigd door deze woorden en brengt de nacht apart door. Als de ouders van de bruid hen de volgende ochtend ontbijt komen brengen, zijn ze geschokt dat de bruid met ongesluierd gezicht tegenover de bruidegom zit ‘alsof ze al tijden met elkaar getrouwd zijn’, blijkbaar zonder enige schaamte of seksuele spanning. De bruid legt uit aan haar moeder dat ze geen sluier draagt omdat de ‘sluier van bederf’ van haar is weggehaald en ze de ‘daad van bederf’ veracht. In plaats van seks met haar man heeft ze die nacht de ‘onvergankelijke bruidegom’ leren kennen en is ze verbonden aan ‘de ware echtgenoot’. De jonge bruidegom bevestigt haar verhaal, waarop de koning opdracht geeft om die ‘tovenaar’ te vinden die hij zelf in zijn huis had uitgenodigd. Maar Tomas blijkt vertrokken en in de herberg waar hij verbleef, is de voormalige fluitspeelster blij om te horen wat hij teweeg heeft gebracht. Ze trekt in bij het bruidspaar en er vormt zich een groep gelovigen die zich uiteindelijk bij Tomas in India zal voegen.

St. Tomas. Originele grafsteen van Chios, geplaatst in de crypte van de basiliek van Ortana. (eigen beeld)
St. Tomas. Originele grafsteen van Chios, geplaatst in de crypte van de basiliek van Ortana. (eigen beeld)

Wanneer Tomas en Habban vervolgens in India aankomen, krijgt Tomas opdracht om een paleis voor koning Gundafar (of Gudnafar) te bouwen, de klus waarvoor hij als slaaf was gekocht. Hij lijkt een goed plan te hebben en de koning is graag bereid er geld in te steken. Maar terwijl de koning denkt de bouw van zijn paleis te financieren, gebruikt Tomas het geld om voor armen en andere behoeftigen te zorgen. Als de koning vraagt om een update, geeft Tomas door: ‘het paleis staat, maar het dak ontbreekt nog’. De koning stuurt opnieuw zilver en goud waar Tomas op dezelfde manier gebruik van maakt. Uiteindelijk hoort de koning dat er niets gebouwd is en dat Tomas in plaats daarvan de steden en dorpen is rondgegaan om te zorgen voor de armen en zieken, om demonen uit te drijven en zijn boodschap te verkondigen. ‘We denken dat hij een tovenaar is’, hoort de koning van zijn informanten, of misschien ook ‘een apostel van de nieuwe God’. Tomas’ ascetische leefwijze en vroomheid, het feit dat hij niets voor zichzelf neemt en alles aan anderen geeft, maken indruk op hen. Zelf verklaart Tomas dat hij wel degelijk een paleis heeft gebouwd, maar dat de koning het pas zal zien nadat hij gestorven is. De koning laat Tomas en Habban daarop in de gevangenis gooien en bedenkt de meest vreselijke straffen voor hen. Maar hij komt erachter dat Tomas de waarheid heeft gesproken wanneer zijn broer terugkomt uit de dood en hem laat weten dat er een prachtig paleis staat in de hemel, gebouwd door de man die hij in de gevangenis heeft gezet. Beide broers laten dan zich dopen door Tomas, die de gelegenheid gebruikt om opnieuw te preken over kuisheid en ascese.

Hierna reist Tomas verder door India en maakt verschillende wonderlijke dingen mee. Als hij langs de weg een mooie jonge man dood ziet liggen, raakt Tomas in gesprek met een slang die uit het lichaam komt. Deze slang blijkt familie van de slang die met Eva sprak, en heeft zelf Kain opgezet tegen Abel, en ook Kaiafas en Herodes met laster opgestookt. De slang bekent dat hij de jonge man gedood heeft omdat die intiem was met een vrouw van wie hijzelf hield. Tomas gebiedt de slang om zijn gif uit de jongen te zuigen, waardoor deze weer tot leven komt en de slang uit elkaar barst.

Als Tomas zijn weg vervolgt, komt hij een jonge ezel tegen die hij opdracht geeft om te spreken. Ook dit dier heeft bijbelse familie, namelijk de ezel die de profeet Balaam diende en de ezel waarop Jezus reed. Op zijn verzoek rijdt Tomas op de ezel, die sterft als ze bij hun bestemming aankomen.

Bij de Handelingen van Tomas gaat het om het afwijzen van alle lust en ander lichamelijk plezier.

De dreiging die uitgaat van lust en seksualiteit zijn steeds terugkerende thema’s in deze verhalen, heel nadrukkelijk in de episode waarin Tomas een man helpt de vrouw die hij vermoord heeft weer tot leven te wekken. Deze man merkt tot zijn schrik wanneer hij wil deelnemen aan de eucharistie, dat zijn beide handen verschrompeld zijn en hij niets naar zijn mond kan brengen. Het blijkt dat hij een vrouw heeft gedood, nadat ze seks met elkaar hadden gehad. De jonge man had Tomas horen preken en was door hem overtuigd dat het slecht zou zijn om gemeenschap te hebben, maar de vrouw deelde zijn voorkeur voor onthouding niet. Hij doodde haar zodat hij niet zou hoeven meemaken dat ze ook seks zou hebben met andere mannen. Met hulp van Tomas wekt de man de vrouw weer tot leven, waarop ze vertelt over de vreselijke visioenen van de hel, die ze intussen heeft gehad.

Uiteindelijk komt Tomas aan in rijk van koning Mazdai (ook Misdaeus) waar hij als een martelaar zal sterven. Doordat hij succes heeft met zijn boodschap en steeds meer leden van de koninklijke familie en entourage overtuigt, wekt Tomas de woede van de koning. Met name het feit dat de getrouwde vrouwen na hun bekering en doop direct overgaan tot een ascetische manier van leven, maakt hun invloedrijke echtgenoten boos. Het staat hen niet aan dat de ‘bruiloft van bederf’ wordt vervangen door de ‘bruiloft van het eeuwige leven’ en het vergankelijke bed voor een bed ‘bedekt met liefde, geloof en waarheid’. Tomas komt hierdoor in de gevangenis terecht, maar is ook vandaaruit nog effectief. Als hij door soldaten op bevel van de koning wordt weggevoerd om gedood te worden, ondergaat Tomas zijn lot vol zelfbeheersing. Hij wist al van tevoren wat er zou gaan gebeuren en laat zich niet redden door de menigte volgelingen die hij inmiddels heeft verzameld.

Het verhaal eindigt met een episode die zich een tijdje na de dood van Tomas afspeelt. Als één van de zonen van koning Mazdai bezeten raakt en gewelddadig wordt, besluit de koning het graf van Tomas open te maken om met diens beenderen zijn zoon beter te maken. De botten zijn al weggehaald maar wanneer de koning verklaart nu wel te geloven in Jezus, blijkt zelfs het stof uit het graf in staat om de zoon te genezen.

Waar veel antieke romans eindigen met de bruiloft of hereniging van het centrale paar, lopen de Handelingen van Tomas uit op een glorieuze dood en een doorgaand succes van zijn boodschap. Zoals gezegd zijn er belangrijke verschillen tussen deze christelijke en niet-christelijke romans. Maar wat ze gemeen hebben, is een grote interesse in seksuele beheersing en het weerstaan van verleiding. Bij de Handelingen van Tomas gaat het om het afwijzen van alle lust en ander lichamelijk plezier, maar ook bij niet-christelijke romans zijn beheersing en puurheid een belangrijk thema. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de woorden van de heldin Anthia uit de Ephesiaca van Xenophon. Wanneer zij na veel omzwervingen herenigd wordt met haar geliefde Habrocomes, verklaart ze:

Echtgenoot en heer, ik heb je terug nadat ik overal over land en zee heb gezworven, ontsnapt aan de dreiging van bandieten, de snode plannen van piraten, de ontaardheid van pooiers, aan ketens, vallen, knuppels, drugs en graven. Maar Habrocomes, meester van mijn ziel, ik kom nu naar jou net zoals ik was toen ik van Tyrus vertrok naar Syrië. Niemand heeft me overtuigd om de fout in te gaan. Niet Moiris in Syrië. Niet Perilaos in Cilicië. Niet Psammis of Polyidos in Egypte. Niet Anchialos in Ethiopië. Niet mijn meester in Taras.Nee, ik heb elke truc gebruikt om trouw te zijn en ben puur gebleven voor jou. En jij, Habrocomes, ben jij trouw gebleven?

(uit: Ephesiaca van Xenophon)

Dit noemen we tegenwoordig een humblebrag, flink opscheppen terwijl je doet alsof je nederig bent. Kijk eens hoe braaf ik ben gebleven, terwijl zoveel mensen mij probeerden te verleiden. Kuisheid heeft hier dus een speciaal doel, namelijk het bevestigen van die ene speciale relatie. Deze manier van denken over het huwelijk was een vernieuwing in de Romeinse tijd: dat het huwelijk niet alleen draaide om het voorbrengen van legitiem nageslacht en het zekerstellen van bezit, maar ook om een gepassioneerde liefdesrelatie tussen een man en een vrouw. De romans propageerden dit idee op een pakkende manier. Maar christelijke auteurs van de Handelingen moesten hier niets van hebben. Zij gebruikten elementen uit dit genre – avontuur en drama, spanning tussen dood en leven, tussen vrijheid en slavernij, tussen verleiding en beheersing – maar ondermijnden de huwelijksmoraal op een fundamentele manier. De symboliek van de bruiloft was de inspiratie voor metaforen rond de sluier, de bruidegom, het bed en de bruidskamer, maar het huwelijk zelf werd afgewezen. Tomas moet deze ondermijning in het verhaal met de dood bekopen, maar de populariteit van zijn Handelingen laat zien dat het idee velen aansprak, ten minste wanneer het verpakt was als spannend verhaal.

Karin Neutel is universitair hoofddocent Nieuwe Testament aan de universiteit van Umeå (Zweden).

Literatuur

A.F.J. Klijn, The Acts of Thomas: Introduction, Text, and Commentary (Leiden: Brill 2003)

A.F.J. Klijn, Apocriefe Handelingen Van Apostelen: buitenbijbelse verhalen uit de vroege kerk (Baarn: Ten Have 2001)


Wellicht ook interessant

Bijbelwetenschappen
Bijbelwetenschappen
Basis

De Levende belichaamt onze verwondingen

Wie niet in de gelegenheid was om op de avond van de eerste dag van de week, nu acht dagen geleden, in de vesper het evangelie van die avond te horen (Johannes 20:19-23), zal het op de achtste dag, vandaag, nog wel willen betrekken bij de lezing van het evangelie. We weten niet of het hetzelfde moment was als een week eerder, dat Jezus in het midden van zijn leerlingen, inclusief Tomas, verscheen. Wel waren de deuren opnieuw gesloten. Misschien niet meer uit vrees voor de joden, maar omdat het hart van een van hen, Tomas, nog geopend moest worden.

Bijbelwetenschappen
Bijbelwetenschappen
Basis

‘Opdat ook jullie doen wat Ik jullie heb gedaan’

Volgens de inmiddels overleden opperrabbijn Jonathan Sacks zijn voor een gemeenschap deze drie zaken het belangrijkst: ouders, leraren en gedenken. Ouders en leraren moeten kinderen vertellen over het verleden, om wat toen fout ging in de toekomst te voorkomen en het goede te doen. De onderwerpen in de lezingen van vandaag bevestigen dat belang. Het vertrek uit de slavendienst in Egypte en de voetwassing door Jezus worden nog steeds verteld en herdacht.

Nieuwe boeken