De kerk als plaats van bezinning en verdieping

Op 10 maart 2020 kwamen in De Fontein in Groningen voor de derde maal twintig deelnemers bijeen om zich verder te verdiepen in het leven en het werk van Dietrich Bonhoeffer. Die middag stond de briefwisseling met zijn verloofde Maria von Wedemeyer centraal. Enkele dagen later werd de ‘intelligente lockdown’ afgekondigd. De vierde Bonhoefferbijeenkomst ging niet meer door. Hetzelfde gold voor overige leerhuizen en kringen.

Na de zomer gingen enkele activiteiten en kringen weer voorzichtig van start, maar al gauw moest een en ander worden afgelast. Een aantal voorgangers en gemeentes heeft waarschijnlijk de catechese en toerusting online voortgezet, maar mijn indruk is dat de meeste kerkelijke activiteiten onder de noemer van leren, bezinnen en verdiepen stil kwamen te liggen. Er is vooral veel energie en creativiteit gestoken in het zoeken naar nieuwe manieren om te vieren – online, met een beperkt aantal kerkgangers en aanmelding vooraf, een al dan niet aangepaste orde van dienst, wel of niet ondersteund door een groepje zangers, etc.

Leren als essentieel onderdeel van gemeente-zijn

Vieren, leren en dienen – met die drie woorden is en wordt de christelijke gemeente vaak getypeerd. In dat rijtje heeft leren niet de prioriteit. In dat opzicht verschilt de kerk van het jodendom. In zijn boek Joodse riten en symbolen schrijft rabbijn S. Ph. De Vries: ‘De levensader van het jodendom slaat het krachtigst waar geleerd wordt. Is er ergens een aantal joodse mensen bij elkaar gevestigd, dan komt men al spoedig tezamen om te leren. Men schaft zich boeken aan, komt bijeen op sjabbat en op de werkdagen ‘s avonds na afloop van de dagtaak. Men zet zich, onder leiding van degene die zich daartoe geroepen voelt of die men vanzelf aangewezen acht, aan tafel. En leert (…). De leerzaal wordt immers nog eerder als voorwaarde voor jodendom beschouwd dan het bedehuis (…). Het wezen van het jodendom wordt door de studie, de wetenschap van het jodendom gedragen.’

Een zo grote concentratie op het leren kennen we als christelijke geloofsgemeenschappen niet; maar m.n. in de protestantse kerken hebben we lange tijd wel veel waarde gehecht aan de bezinning op de betekenis van de Bijbel en de geloofstraditie in relatie tot ons persoonlijk en maatschappelijk leven. Aandacht voor catechese aan jongeren ter voorbereiding op de openbare geloofsbelijdenis en geloofsverdieping bij jongvolwassenen en ouderen gold als een wezenlijk onderdeel van het kerk zijn. Op de zolder van mijn ouderlijk huis liggen nog een of meer schriftjes met inleidingen over taaie thema’s als predestinatie en goddelijke voorzienigheid van de hand van mijn oma, geschreven voor de meisjesvereniging waar zij lid van was. Maar een paar generaties later is deze doorgaande vorming door middel van catechese en verenigingswerk bijna verdwenen.

Wel groeide vanaf de zeventiger jaren de belangstelling voor het (joodse) leerhuis en ontstond er een ruim aanbod van vorming en toerusting voor volwassen gelovigen, variërend van exegese, doordenking van de geloofstraditie en bezinning op de liturgische vormgeving tot allerlei ethische en sociaal-maatschappelijke thema’s.

Verschuiving

In onze tijd zien we in de programma’s van leerhuizen en gesprekskringen een verandering optreden, die typerend is voor kerk en geloof in het algemeen; een verschuiving van het gezamenlijk denken over geloven naar de beleving en verinnerlijking van het geloof en naar het gezamenlijk dingen ondernemen. Ik heb er geen onderzoek naar gedaan, maar het lijkt erop dat mensen moe zijn van het kritisch onder de loep nemen van de geloofstraditie, althans als de focus wordt bepaald door de vraag: wat kunnen we nog geloven. Mensen willen gevoed en verrijkt worden in hun spirituele leven. Daarom is er nu veel belangstelling voor allerlei vormen van meditatie en het lezen van mystieke teksten, maar ook voor nieuwe kerkmuziek, liedmiddagen, kloosterbezoek, een reis naar Iona, pelgrimeren, wandelingen met een thema, etc.

Aandachtsvelden

In aanloop tot het opzetten van een nieuw programma van leerhuizen en gespreksgroepen stelden predikanten in Groningen twee jaar geleden de vraag welke kwesties (gelovig, theologisch, ethisch, maatschappelijk) er zoal bij gemeenteleden leven, naast de bovengenoemde behoefte aan spiritualiteit en verinnerlijking. De volgende aandachtsvelden werden genoemd:

1. Hoe lezen we de Bijbel?
2. Waar/wie is God en waar is geloven goed voor, als het in het leven uiteindelijk toch gaat om de leefbaarheid op aarde en het hoog houden van de humaniteit?
3. Hoe gaan we om met de geloofstraditie?
4. Ethisch-pastorale vragen m.b.t. levenseinde, euthanasie, voltooid leven, rouw en verlies, ouderdom, dementie etc.
5. Ethisch-maatschappelijke vragen, bijvoorbeeld m.b.t. duurzaamheid en klimaat
6. Hoe kan geloof worden ingebed in het gewone bestaan van alledag?

Wanneer je aan bovengenoemde aandachtsvelden de belangstelling voor liturgie, poëzie, literatuur, film en beeldende kunst toevoegt, dan is het niet al te moeilijk om een veelzijdig leerhuisprogramma samen te stellen.

De Bijbel uit de kast

De mogelijkheden om met een groep geïnteresseerden met de Bijbel aan de slag te gaan zijn legio. Je kunt je in een serie of in een eenmalige bijeenkomst concentreren op een (gedeelte van een) specifiek bijbelboek (bijv. de eerste hoofdstukken van Genesis, Job, Prediker, Hooglied, Ruth, Psalmen, een van de kleine profeten, een van de vier evangeliën, een brief van Paulus, het boek Openbaring). Wanneer je kiest voor een serie bijeenkomsten, kun je die afronden met een of meer bijzondere vieringen, waarbij ook de creatieve kant van de leerhuisdeelnemers aan bod kan komen (zoals bijv. het schilderen van de scheppingsdagen).

Een andere mogelijkheid is de keuze voor een specifiek genre of thema: de gelijkenissen van Jezus, struikelverhalen en lastige passages, vrouwen in de Bijbel, het onze Vader etc. Je kunt bijbelverhalen uitdiepen met behulp van bibliodrama of door verbinding te leggen met beeldende kunst. Mensen kunnen in een leerhuis of kring ook leren op een andere wijze met de Bijbel om te gaan door ze vertrouwd te maken met lectio divina.

Geloofstraditie

In het Luther- en het Bonhoeffer-jaar is gebleken dat je op een heel creatieve manier aandacht kunt geven aan gestalten uit de geloofstraditie; niet alleen in de vorm van een lezingenserie of een gesprekskring, maar ook m.b.v. kerkmuziek, beeldende kunst, een film, een excursie etc. Je kunt kiezen voor een serie bijeenkomsten, waarbij telkens een andere figuur uit de kerkgeschiedenis wordt belicht, of voor een reeks bijeenkomsten over een en dezelfde persoon: Augustinus, Hildegard von Bingen, Franciscus van Assisi, Clara, of recentere theologen en denkers als Simone Weil, Dorothee Sölle, Levinas, Etty Hillesum etc. Een heel andere insteek is aandacht voor bepaalde stromingen of richtingen in de kerkgeschiedenis, bijvoorbeeld de Moderne Devotie. En dan is er natuurlijk de mogelijkheid om hedendaagse theologie met elkaar te bespreken n.a.v. pas verschenen boeken (Thomas Halík, John Caputo, Rowan Williams, Peter Rollins, Frits de Lange, Erik Borgman, etc.) Wanneer het een Nederlandse auteur betreft, kan de schrijver zelf ook worden uitgenodigd voor bijv. de afsluitende sessie.

Ethiek

Ethische vraagstukken – zowel de grote maatschappelijke vraagstukken als de persoonlijke – kunnen op heel verschillende manieren aan bod komen: niet alleen in een gesprekskring, maar ook als thema voor een lezing of een debat, al dan niet in samenwerking met andere organisaties en (ervarings-)deskundigen. De doelgroep hoeft bepaald niet alleen de eigen gemeente te zijn!

Kerkmuziek

Opvallend gegeven in de coronatijd is dat gemeenteleden te kennen geven dat zij naast de onderlinge ontmoeting vooral het samen zingen missen. De belangstelling voor en de behoefte aan samen zingen en musiceren is groot. Liedmiddagen rond oude en nieuwe kerkmuziek met een bevlogen musicus vallen misschien niet direct onder het kopje ‘leerhuis’, maar deelnemers ervaren ze als inspirerend, vormend en verdiepend, omdat zij op zoveel niveaus tegelijkertijd worden aangesproken.

Doelgroep, tijd en locatie

Bij de opzet van een leerhuis of kring is het van belang om van tevoren duidelijk voor ogen te hebben wie de doelgroep is. Is de kring of het leerhuis alleen bestemd voor gemeenteleden of mogen ook andere buurt-of dorpsbewoners deelnemen? Hetzelfde geldt voor lezing en debat: wie zijn er welkom?

Sommige kringen en leerhuizen zijn langdurig en gaan het hele kerkelijke seizoen door. De ervaring leert dat er daarnaast behoefte is aan kortlopende series en op zichzelf staande lezingen. Ook is het verstandig niet alles op de avonduren te plannen. De locatie is eveneens een punt om in gedachten te houden. M.n. als het leerhuis of het debat niet alleen bedoeld is voor eigen gemeenteleden, maar voor iedereen die belangstelling heeft, is het van belang dat de plek van samenkomst laagdrempelig en uitnodigend is en over voldoende parkeergelegenheid beschikt.

PR

Last but not least: hoe maak je het aanbod bij mensen bekend? Wanneer gesprekskringen en leerhuizen een meerjarig karakter hebben met een kern van vaste deelnemers, kunnen deze persoonlijk worden geattendeerd op een nieuw seizoen door een uitnodiging per mail. Daarnaast zijn er talloze mogelijkheden: publicatie in het eigen kerkblad, op de diverse websites van zowel de eigen geloofsgemeenschap als de plaatselijke kerk(en), via facebook, in de lokale krant, via posters en flyers die ruim worden verspreid of d.m.v. een boekje. Zo wordt in Groningen onder auspiciën van de Stedelijke Raad van Kerken jaarlijks een brochure getiteld ‘Bezinning en bezieling’ uitgegeven, waarin het leerhuis-programma van de deelnemende kerkgenootschappen staat gepubliceerd.

Het aanbod kent een onderverdeling in de volgende rubrieken: 1. Bijbel en geloofsvragen 2. Spiritualiteit 3. Lezing, debat, samenleving 4. Cultuur en excursies. De leerhuizen, kringen en activiteiten die hierin worden aangeboden zijn oecumenisch en open voor alle belangstellenden. Deze brochure wordt binnen de deelnemende kerken en in openbare ruimtes zoals de bibliotheken verspreid. Het is een boeiende ontwikkeling, dat de kerk niet alleen voor gemeenteleden, maar ook voor andere geïnteresseerden een plaats wordt van bezinning en verdieping.