Het begint met fijne haarwortels in de grond, die voedsel en vocht opnemen. Een stroom van voedingszouten trekt door de hele boom, tot in de kleinste takken en bladeren. En vanuit de bladeren stromen suikers, bouwstoffen voor de boom, in omgekeerde richting. De levensprocessen van een boom zijn boeiend.
De levensboom
Bomen
Dit artikel is een gratis introductie op het themanummer van Open Deur over bomen (2022, nr. 5). Onderaan het artikel vind je de andere bijdragen uit het nummer. Ben je benieuwd naar andere nummers van Open Deur? Bekijk dan alle artikelen.
Bomen worden geassocieerd met leven. Er zijn vele oeroude verhalen over een ‘levensboom’ die hemel en aarde met elkaar verbindt, midden in het paradijs staat of aan het einde van de wereld. En de altijd groene levensboom van onze Germaanse voorouders kennen we nog als kerstboom.
Vlak nadat onze dochter was geboren, kregen we van de gemeente waar we woonden een brief. Hierin werd ons een jong boompje aangeboden om te planten in onze tuin, ter gelegenheid van haar geboorte. Dat gebeurt op meer plaatsen in ons land. Het planten van een boom bij de geboorte van een kind is een oude traditie. Mensen voelen zich van oudsher verwant met bomen. Zowel bomen als mensen hebben wortels, krijgen een eigen vorm en karakter, brengen vrucht voort, openen zich naar boven − naar de ruimte of de hemel. In sommige teksten wordt over iemands leven wel gesproken als zijn of haar ‘levensboom’.
Sterker worden
De boom als symbool voor het leven is op allerlei manieren terug te vinden. Bijvoorbeeld in een verhaal over uitdagingen die een mens sterker kunnen maken.
Een slecht mens ergerde zich aan een mooie, jonge palmboom. Om hem schade toe te brengen, legde hij een zware steen in zijn kruin. Maar toen hij daar jaren later weer langskwam, was de palmboom groter en mooier geworden dan de andere bomen. De steen had hem gedwongen zijn wortels dieper in de aarde vast te hechten. Zo kon hij hoger groeien en sterker worden.
Symbool van leven
Bomen zijn sterk, geven vrucht, zuurstof en ook nog schaduw. Het is dus niet vreemd dat bomen worden geassocieerd met leven. Een oeroude voorstelling is die van de levensboom of boom des levens. In de Griekse mythologie stond er in de godentuin aan het eind van de wereld een levensboom. Volgens de oude Egyptenaren stond er een sycomoor, een wilde vijgenboom, in de oostelijke hemel, waarop de goden zaten. Wat dichter bij huis komen we ook sporen van die mythische levensboom tegen.
De altijd groene boom werd door onze Germaanse voorouders als levensboom vereerd. Aan deze traditie hebben wij weer de kerstboom te danken.
(Foto: Roma Community Office, commons.wikimedia.org 97463963, CC BY-SA 4.0)
In het paradijs
Ook in de Bijbel komen we de levensboom tegen. Volgens Genesis 2 stond er eentje midden in het paradijs. Adam en Eva mochten er vrijelijk van eten en ze waren dan ook onsterfelijk. Maar doordat ze als God wilden zijn en de verboden vruchten van een andere boom aten, de boom van kennis van goed en kwaad, verspeelden ze dat voorrecht. De toegang tot het paradijs werd hun ontzegd en de vruchten van de boom des levens werden onbereikbaar. Vanaf dat moment was de mens sterfelijk. Voor altijd? Dat niet. Het laatste boek in de Bijbel, de Openbaring van Johannes, profeteert dat de mens eens weer zal kunnen eten van de levensboom. In het nieuwe Jeruzalem zal aan weerskanten van een rivier met leven gevend water een levensboom staan en de mensen zullen er weer van kunnen eten.
(Foto: Absis San Clemente, Rome; Dnalor 01, commons.wikimedia.org 32560802, CC BY-SA 3.0)
Wijsheid
Minder bekend is dat de levensboom ook een paar keer voorkomt in het bijbelboek Spreuken. Het centrale thema van dit boek is wijsheid. Deze wordt een paar keer ‘een levensboom’ genoemd: ‘Wijsheid is een levensboom voor wie haar omhelst, wie haar omarmt, mag zich gelukkig prijzen.’ ‘Een rechtvaardig mens plant door wijsheid een levensboom.’ ‘Kalme woorden vormen een levensboom.’ Wijsheid helpt van je eigen leven een mooie en waardevolle boom te maken. Hoe het niet moet, vertelt het volgende verhaal.
Een timmerman en zijn knecht kwamen langs een oude, enorme eikenboom. De knecht vroeg zich af hoeveel hout er uit die boom zou kunnen worden gehaald. De timmerman zei echter: ‘Deze boom is waardeloos. Haar stam is zo hard dat mijn bijl zou splijten als ik hem zou proberen om te hakken. Het hout ervan is zo zwaar dat een boot van dat hout zou zinken. De takken zijn zo gekronkeld dat ik er geen planken van kan maken. Hoe groot de boom ook moge zijn, zij is waardeloos. En dat is het geheim van haar lange leven.’
Yggdrasil
In de oudheid werd de levensboom ook wel voorgesteld als de boom die aarde en hemel met elkaar verbindt. De joodse zevenarmige kandelaar, bijvoorbeeld, verbeeldt de levensboom die de zeven planeten draagt. Ook in de Germaanse mythologie speelt zo’n boom een rol. Daar heet hij Yggdrasil. Deze boom gold als het centrum van de wereld en werd op allerlei manieren voorgesteld: als een boom die de hemellichamen droeg, als de as waaromheen de aarde draaide, als de boom die hemel en aarde verbond. Yggdrasil stond voor: leven, vruchtbaarheid, groei, groter worden.
Het kruis
Germaanse christenen kenden die voorstelling van de boom Yggdrasil ook. Ze namen die over, maar veranderden haar. De centrale, alles dragende boom beeldden ze af als een kruis. Ze wilden daarmee zeggen: niet de wereldboom maar het kruis is voor ons het centrum van de wereld. Daar draait alles om. De ware levensboom is het kruis van Christus. Deze gedachte beïnvloedde de manier waarop in de middeleeuwen het kruis wel werd afgebeeld: als een rankende wijnstok of als een boom vol bloemen.
Het zingende hout
Het kruis omvat het geheim van leven en dood. Het kruis waaraan Christus stierf, geldt als de levensboom bij uitstek. Het kruis is als de viool die zingt in het volgende verhaal.
De vioolbouwer liep door het bos op zoek naar een geschikte boom om er een viool van te maken. Na een tijd zoeken, had hij die boom gevonden. Hij hakte hem om, nam hem mee naar huis en sneed er een viool uit. De zwijgende boom, was na zijn dood een prachtige instrument geworden. In de viool kerfde de bouwer daarom een inscriptie: ‘Toen ik nog in de bossen leefde, heb ik gezwegen; nu ik gestorven ben, zing ik.’
De genoemde Bijbelteksten uit Openbaring staan in hoofdstuk 2:7 en 22:3. De teksten uit Spreuken staan in Spreuken 3:18, 11:30 en 15:4.
Levensboom boven de deur
Een levensboom komt als symbool voor op de nok van boerderijen en in bovenlichten boven de deuren van boerderijen en voorname huizen. Al voordat het christendom zijn intrede deed, stonden op gevels paardenkoppen en donderbezems om het kwaad af te weren. Daar kwam in de 16e eeuw de levensboom bij die de boerenfamilies en have moest beschermen. Deze levensbomen zijn vaak van gietijzer en meestal wit.
Stephan de Jong is predikant van de Protestantse Gemeente Oudemirdum-Nijemirdum-Sondel en
redactielid van Open Deur.
Lees meer uit dit nummer van Open Deur
Teije Bakker
Redactie
Uitzoeken van je stamboom is populair. Het wemelt van de websites waar je je voorouders kunt vinden en boeken die de wortels van je familienaam blootleggen. Waarom gaan mensen op zoek naar hun roots? Is het uit nieuwsgierigheid of is het een vorm van historisch besef?
Willem van Reijendam
ijn onderburen ligt wat ooit de enorme eik uit de tuin hiernaast was. Hij is na behandeling met kettingzagen al bijna verworden tot haardhout en ‘biomassa’, alleen de vogels kunnen dat nog niet helemaal geloven. Die hangen rond in de berg kreupelhout, takjes en twijgen, keurig gescheiden van de dikke moten stam en de stapel dikkere takken. Daardoor heeft het geheel nog iets bomigs, maar het is net als met het lichaam van een overledene: het moet zo snel mogelijk de deur uit.
Eva van Urk-Coster
Bomen boezemen ontzag in, ze roepen bewondering op en ze hebben iets mysterieus. Zijn bomen heilig?
Iris Boter
Een verhaal over Konijn en Haas. Haas voelt zich rusteloos en somber. Hij heeft al van alles geprobeerd om zich beter te voelen. Konijn helpt Haas door hem naar een oude boom te brengen waar Haas helemaal tot rust komt.
Matthias Olthaar
We hebben bomen hard nodig in de strijd tegen klimaatverandering. Ze houden water vast en nemen broeikasgassen op. Kunnen wij onze leefwijze aanpassen? Minder consumeren waardoor minder bomen gekapt hoeven te worden? Overstappen op een meer plantaardig dieet?
Harold Schorren
Bomen stralen kracht uit. Met hun takken reiken ze tot in de hemel, stevig geworteld in de aarde. Vaak gaat een boom vele generaties mee. Overovergrootvader heeft er nog met zijn pijp in de schaduw gezeten. Kinderen hebben er hun hutten in gebouwd of geschommeld aan de dikke takken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat bomen in de Bijbel volop aanwezig zijn. Soms als decor, maar vaker als betekenisvol beeld.