De liturgie na de liturgie

Een orthodox perspectief op kerk en zending

In de afgelopen jaren is in de ecclesiologie van de Orthodoxe Kerk sterk de nadruk komen te liggen op het verstaan van de Kerk vanuit de eucharistie. De kerkelijke gemeenschap (koinonia) bestaat in essentie in de deelname van de gedoopte leden aan de Heilige Communie tijdens de eucharistieviering, waarin de heilseconomie werkelijkheid wordt via het sacrament, een levende realiteit die behoort tot zowel de geschiedenis als de eschatologie.

Hoewel deze nadruk diepe wortels heeft in de bijbelse en kerkvaderlijke traditie en van buitengewoon groot belang is voor onze huidige tijd, zou zij maar al te makkelijk kunnen leiden tot de conclusie dat Orthodoxen de interpretatie van de Kerk beperken tot een exclusieve, aanbiddende gemeenschap, teneinde de Blijde Boodschap voor haar leden te beschermen en te bewaren.

Daarom wordt de noodzaak gevoeld om te onderstrepen dat de liturgie geen op zichzelf gerichte dienst en handeling is, maar in dienst staat van de opbouw van het ene Lichaam van Christus binnen de heilseconomie, die er is voor alle mensen van alle leeftijden.

De plaats van het liturgisch samenzijn is het huis van de Vader, waar voortdurend de uitnodiging tot het feestmaal van het hemels brood klinkt, niet alleen voor de leden van de Kerk, maar ook voor niet-christenen en vreemdelingen.

Deze liturgische concentratie, ‘de liturgie in de liturgie’, is van wezenlijk belang voor de Kerk, maar zij moet wel in al haar dimensies worden begrepen.

De liturgie kent een dubbele beweging: enerzijds brengt zij het volk van God samen om de dood en verrijzenis van onze Heer te gedenken ‘totdat Hij wederkomt’, anderzijds manifesteert en verwerkelijkt zij het proces waardoor ‘de kosmos tot ecclesia wordt’.

Authentiek getuigenis

Om die reden vindt de voorbereiding op de liturgie niet alleen plaats op het persoonlijke geestelijk niveau, maar ook op het vlak van de historische en natuurlijke werkelijkheid waarin de mens verkeert. Bij zijn of haar voorbereiding op de liturgie begint de christen aan een geestelijke reis die alles in zijn of haar leven beïnvloedt: gezin, bezittingen, gezag, positie en sociale betrekkingen. De liturgie zorgt ervoor dat het gehele bestaan van de christen als mens zich opnieuw oriënteert naar de heiliging van dat bestaan door de Heilige Geest.

De leden van de Kerk, vernieuwd door de Heilige Communie en de Heilige Geest, worden echter ook heengezonden om authentieke getuigen van Jezus Christus te zijn in de wereld. De missie van de Kerk berust op de liturgie, met haar uitstralende en transformerende kracht. Zij vormt een aanmoediging om het volk van God de wereld in te sturen om het Evangelie te belijden en betrokken te zijn bij de bevrijding van de mens.

Liturgisch komt deze voortdurende dubbele beweging van dankzegging (= eucharistie) tot uiting in het ambt van de diaken. Enerzijds offert hij op het altaar de gaven van het volk; anderzijds is hij zowel ontvanger als uitdeler van het Heilige Sacrament, om het leven van christenen te voeden. Alles staat in verband met de centrale handeling van de Kerk, de Eucharistie, en iedereen speelt een diaconale rol in het bijeenbrengen van de afzonderlijke werkelijkheden.

Meer ruimte voor getuigenis

Hoe nodigt de Kerk door haar liturgisch leven de wereld uit het huis van de Heer binnen te treden en zoekt zij naar het komende Koninkrijk? De verwerkelijking hiervan wordt het grote succes van de missie van de Kerk, niet alleen omdat het hoog tijd wordt dat de Kerk haar blik verruimt om ook oog te hebben voor hen die buiten haar invloedssfeer verkeren (Matteüs 8:10), maar eveneens omdat de aanbiddende gemeenschap niet langer een beschutte plek, een toevluchtsoord voor passiviteit en vervreemding, kan zijn.

In welke zin vormt de eredienst een permanente missionaire aansporing en bepaalt de eredienst het evangelisch getuigenis van iedere christen? Hoe gaat de liturgische orde over in de orde van het menselijk bestaan, persoonlijk en maatschappelijk, en geeft zij vorm aan de levensstijl van christenen? Het getuigenis van het geloof, dat evangelisatie, zending en kerkelijk leven omvat, heeft immers altijd plaatsgevonden in de context van gebed, eredienst en communie. De missionaire structuren van de kerkelijke gemeenschap zijn ooit gebouwd op de liturgie van Woord en Sacrament. Net als nu bestond er in de eerste eeuwen van het christendom een grote verscheidenheid aan liturgieën, confessies en geloofsbelijdenissen.

‘De liturgie na de liturgie’, die een essentieel onderdeel is van het getuigend leven van de Kerk, verlangt:

• Een voortdurende hernieuwde bekrachtiging van de ware christelijke identiteit, volheid en eenheid, die zonder ophouden moet worden vernieuwd door de eucharistische gemeenschap.
• Het creëren van meer ruimte voor getuigenis door een nieuw christelijk milieu te scheppen, ieder in zijn eigen omgeving (gezin, maatschappij, kantoor, fabriek, enz.) is niet louter een kwestie van het bekeren van niet-christenen in de naaste omgeving van de plaatselijke kerk, maar vraagt ook om een ruimte daar waar de christenen wonen en werken en waar zij openlijk van hun geloof kunnen getuigen en eredienst kunnen houden.
• Het liturgisch leven moet het christelijk leven niet alleen voeden in de privésfeer, maar ook in het publieke en politieke domein. De ware christelijke identiteit kan niet worden losgezien van de persoonlijke heiliging en liefde en dienstbaarheid aan mensen (1 Petrus 1:14-15).
• Liturgie betekent publieke en collectieve actie. Daarom is de christen in zekere zin een schepper van gemeenschap; gezien het toenemende gebrek aan intermenselijke verbondenheid in de samenleving is dit bijzondere charisma vandaag de dag belangrijker dan ooit.

Er is tegenwoordig een toenemende zorg over de ethische implicaties van het geloof wat betreft levensstijl, sociale ethiek en menselijk gedrag. Wat is het ethos van de Kerk die beweert het teken van het Koninkrijk te zijn? Wat houdt vandaag de dag de ‘spiritualiteit’ in de verbreiding van het Evangelie en de viering van de liturgie in? Hoe wordt de liturgische visie die zich betrekt op het Koninkrijk, als kracht van de toekomstige tijd, als begin van het toekomstige leven dat hier en nu wordt toegediend (Johannes 3:5; 6:33), tot een maatschappelijke werkelijkheid? Wat houdt heiliging of theosis in op het gebied van milieu en mensenrechten?

Gemeenschap van liefde

De christelijke gemeenschap kan het evangelie alleen verkondigen en zij kan alleen worden gehoord als zij een levende afbeelding, een levend icoon, van Christus is. De christelijke gelijkheid en vrijheid in de Geest, die in de liturgie wordt beleefd, moet tot uitdrukking komen en worden voortgezet in het delen van rijkdom en het bevrijden van sociale onderdrukking.

Christenen moeten voortdurend bouwen aan een ware gemeenschap van liefde en vrede, ook al zijn ze politiek marginaal en leven ze in een omgeving die hun vijandig gezind is. Op ideologisch en politiek niveau kan die koinonia schier onmogelijk lijken.

Het is in dit verband interessant te vermelden dat de H. Johannes Chrysostomus, die aan de wieg stond van de traditionele Orthodoxe eucharistische liturgie, sterk de nadruk legde op ‘het sacrament van de broeder’, namelijk de geestelijke offerande, de liefde voor de mensheid en de dienstbaarheid die christenen buiten de eredienst, in de publieke ruimte, moeten brengen op het altaar van het hart van hun naaste. Hij zag een fundamenteel samenvallen tussen geloof, eredienst, leven en dienstbaarheid, en daarom is de offerande op ‘het tweede altaar’ een aanvulling op de eredienst aan de Heilige Tafel.

Veel wijst erop dat de Orthodoxie vandaag de dag bezig is met een herovering van die innerlijke eenheid tussen liturgie, missie, getuigenis en sociale diakonia, wat zowel de historische vitaliteit als het hedendaagse verlangen ernaar laat zien. Het Nieuw Valaam-overleg (24-30 september 1977) bevestigde eens te meer het belang van de missionaire aandacht voor de ‘liturgie na de liturgie’ binnen het gehele oecumenische getuigenis van de Orthodoxie. Dit overleg bracht de volgende verklaring voort:

Derhalve brengt door middel van de ‘liturgie na de liturgie’ de Kerk, als getuige van de kosmische dimensie van het heilsgebeuren, haar missionaire roeping dagelijks en existentieel in de praktijk.

Vertaald uit het Engels door Pieter Plas