Menu

Basis

De noodzaak van bemiddeling

Het Ouderlingenblad heeft aanvankelijk veel aandacht besteed aan kerkrecht, tucht, meningsverschillen en ‘de zuiverheid der leer’. Tegenwoordig staan pastoraat en gemeenteopbouw in de subtitel van ons blad genoemd. Maar hoe kijken we vandaag de dag aan tegen die thema’s van toen? Hoe is die ontwikkeling gegaan?

De kerkvisitatie als tegenwicht tegen juridisering

In dit artikel bespreek ik de mogelijkheden die de kerkvisitatie biedt om een reactie te zijn op een juridische omgang met conflicten in de kerk. Ik bepleit dat het aloude doel van visitatie aansluit bij de uitgangspunten van bemiddeling. Om visitatie als bemiddeling in de praktijk te laten werken, geef ik aan het einde van dit artikel een aantal concrete vuistregels.

In een artikel over kerkvisitatie dat in mei 1930 in Het Ouderlingenblad is gepubliceerd, wordt de weerstand die bestaat tegen het inzetten van kerkvisitatie aan de orde gesteld. De schrijvers concluderen:

In onze tijd is men er over het algemeen eenigszins bevreesd voor, dat de visitatoren intreden in de rechten van den kerkenraad, en geeft men niet gaarne aan de visitatoren het recht met de gemeentevergadering te spreken. Doch al moet men zich wachten voor elken vorm van hiërarchie en dus ook voor de invoering van superintendenten, mag men toch den arbeid van de kerkvisitatoren niet te zeer aan banden liggen, omdat daardoor het recht van het kerkverband zou worden aangetast.

Past de visitatie nog bij de uitdagingen van deze tijd?

Op het ouderwetse taalgebruik na, is dit artikel nog volledig actueel. De zorgen die er rondom de visitatie worden geuit, spelen bijna honderd jaar later nog. Dat kerkvisitatie wordt ervaren als ‘bemoeienis van hogerhand’ is ook nu nog een veelgehoord bezwaar. Is dit gevoel terecht? Past de visitatie nog bij de uitdagingen van deze tijd? Onze samenleving gaat immers steeds meer uit van individualisme en autonomie. Een gevolg daarvan is dat onze maatschappij en daarmee ook de kerk steeds verder juridiseren. Zou de kerkvisitatie, als vorm van bemiddeling, een reactie kunnen zijn op deze nadruk op rechtspraak en regels? Om die vraag te beantwoorden zal er eerst uitgelegd worden wat juridisering is en zal daarna worden ingegaan op kerkvisitatie als reactie op deze ontwikkeling binnen de kerk.

Juridisering

Ouders die een bepaalde school voor hun kind willen of grootouders die na een vechtscheiding een bezoekregeling willen voor hun kleinkinderen, spannen een rechtszaak aan. De discussie of excuses maken voor het slavernijverleden van Nederland niet leidt tot aansprakelijkheid. De rechter die de overheid dwingt om de hoeveelheid uitgestoten stikstof drastisch te beperken. Het zijn allemaal voorbeelden van de zogenoemde juridisering van onze samenleving.

Met juridisering wordt bedoeld dat er steeds meer zaken juridisch worden vastgelegd of tot een juridische kwestie worden gemaakt. Dit is al jaren gaande. Al in het regeerakkoord van 1998 werd afgesproken dat juridisering moest worden teruggedrongen. Dat doel is niet bereikt. Sterker nog, de samenleving lijkt alleen maar verder te juridiseren. Deze ontwikkeling is ook in de kerk te signaleren. Als conflicten hoog oplopen en de persoonlijke belangen groot zijn, wordt dit zichtbaar. Uit voorzorg worden afspraken juridisch goed vastgelegd in overeenkomsten.

Vanuit juridisch oogpunt is dit op zich een goede ontwikkeling. Het zorgt voor duidelijkheid en daarmee kunnen conflicten worden voorkomen. Als het onderwerp van het conflict een puur juridisch vraagstuk is, is het zinvol dit voor te leggen aan een rechter. Het nadeel van deze juridisering wordt zichtbaar als conflicten die niet puur juridisch zijn, worden aangepakt via formele procedures en professionals, zoals advocaten en rechters. Deze weg zorgt in veel gevallen enkel voor verdere escalatie, brengt schade aan de relatie tussen partijen en zorgt niet voor een oplossing van het conflict. De oplossing kan zijn dat men, in plaats van naar de rechter te stappen, met elkaar om de tafel gaat.

In de maatschappij is deze oplossing van conflicten steeds populairder. Denk aan de opkomst van mediation en bemiddeling. Het ‘samen eruit komen’ wint aan terrein. Echtscheidingen worden steeds vaker niet bij de rechter maar aan de mediationtafel opgelost en er zijn opkomende initiatieven zoals buurtbemiddeling. Deze ontwikkeling is ook voor de kerk interessant omdat de band tussen gemeenteleden, kerkenraadsleden of predikant, belangrijk is. Bij escalatie van een conflict loopt de band tussen partijen vaak onherstelbare schade op.

[In de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland is in 2012 de mogelijkheid van mediation naast kerkelijke rechtspraak opgenomen. Partijen kunnen zelf mediation aangaan en een rechtsprekend college kan partijen mediation ook aanbevelen. Dit is ook tijdens kerkvisitatie een mogelijkheid. Ook kan een college voor de visitatie een mediator als deskundige bij de visitatie betrekken.]

Het ‘samen eruit komen’ wint aan terrein – mediation en bemiddeling

Kerkvisitatie

In de Protestantse Kerk in Nederland kennen wij een gremium dat is aangesteld om te bemiddelen: het College voor de Visitatie. Hieronder vat ik kort samen wat kerkvisitatie is, voor ik op de mogelijkheden van bemiddeling zal ingaan. De kerkvisitatie is een vorm van het opzicht, de kerkelijke tucht. Het doel van het opzicht is van oudsher de gemeente op te bouwen en te zorgen dat gemeenteleden niet afwijken van de juiste weg. Dit is ook in het artikel uit 1930 te lezen:

De classis zal ook eenig harer Dienaren autoriseren om in alle kerken alle jaar visitatie te doen, en toe te zien, of de Kerkenraden hun ambt getrouwelijk waarnemen, bij de zuiverheid der leer verblijven, de aangenomen orde in alles onderhouden en de stichting der gemeente mitsgaders de jonge jeugd, naar behooren, zo veel hun mogelijk is, met woorden en werken bevorderen; teneinde zij diegenen die nalatig in het een of ander bevonden worden, intijds mogen broederlijk vermanen en met raad en daad alles tot vrede, opbouwing en het meeste profijt der Kerken helpen dirigeeren.

Het doel van opzicht is heling en herstel. Daarbij gaat het niet alleen over het belang van het individu, maar hoofdzakelijk om het belang van de gemeente. De schade die is aangericht aan de gemeente moet hersteld worden. Er is ruimte voor vergeving nodig. Als het uiteindelijke doel van opzicht wordt ook het herstel van verhoudingen genoemd. Pas dan kan de gemeente als geheel volledig herstellen. Het gaat dus niet om vergelding, maar om verzoening. Sterker nog, vergelding en wraak ontbreken volledig in het opzicht. Wat op gemeentelijk niveau geldt, geldt ook voor de kerk als geheel. Gemeenten staan niet op zichzelf, maar zijn samen kerk. Gemeenten hebben dus verantwoordelijkheid voor andere gemeenten en voor de kerk als geheel. Andersom heeft de kerk als geheel dus ook verantwoordelijkheid voor alle gemeenten. Deze gedachte verklaart waarom het opzicht, de visitatie op classicaal en synodaal niveau geregeld zijn.

Het doel van het opzicht vindt van oudsher op classicaal niveau haar uitwerking in de kerkvisitatie.

Het gaat niet om vergelding, maar om verzoening

Visitatoren hebben een bemiddelende rol. Zij zijn aangesteld om overleg te voeren en advies te geven. Ambtsdragers en organen van de kerk zijn verplicht mee te werken aan de visitatie, maar niet om het advies of de aanbeveling op te volgen. De visitatoren rapporteren schriftelijk aan het classicale college voor de visitatie waar zij lid van zijn. Dit college bepaalt naar aanleiding van dit rapport of er aanleiding is voor het nemen van vervolgstappen. Het college voor de visitatie kan bijvoorbeeld rapporteren aan de classispredikant of aan de classicale vergadering, die dan op hun beurt vervolgstappen kunnen ondernemen.

Visitatie is bemiddeling

In mijn ogen maakt het doel van visitatie en de vorm waarin het plaatsvindt de visitatoren geschikte bemiddelaars. Zij hebben geen beslissingsbevoegdheden, maar slechts een bemiddelende en raadgevende rol. Zo gezien is kerkvisitatie een vorm van kerkelijke bemiddeling die een goed middel zou kunnen zijn om de juridisering in de kerk tegen te gaan. Of dit daadwerkelijk ook het geval is, hangt volgens mij af van drie factoren.

1. Ten eerste is de wijze waarop visitatie beleefd wordt door de gemeenteleden bepalend. Veel gemeenten ervaren de visitatie, toen en nu, als ‘bemoeienis van hogerop’. Een onwenselijke bemoeienis, want wanneer er conflicten zijn, willen gemeenten dit vaak zelf oplossen. De kerkvisitatie kan ook gezien worden als welkome hulp.

2. Ten tweede is de bekwaamheid van de visitatoren om als bemiddelaars op te treden een belangrijke factor. Die wordt ook al in het artikel uit 1930 besproken: ‘Wanneer zij met wijsheid, voorzichtigheid en onpartijdigheid optreden kunnen zij een grooten moreelen invloed uitoefenen, de klachten onderzoeken, de bezwaren uit den weg ruimen en de klager tevreden stellen of ook de klagers vermanen en bestraffen.’ In het artikel wordt de grote verantwoordelijkheid van de visitatoren benadrukt en wordt een duidelijke rol aan de classes gegeven. Zij hebben de verplichting om zorgvuldig de visitatoren uit te kiezen. De vraag is of we deze grote verantwoordelijkheid op vrijwilligers kunnen leggen of dat de visitatie geprofessionaliseerd moet worden.

Visitatie vindt nu op verzoek plaats – de kunst is dit verzoek op tijd te doen

3. Ten slotte, speelt timing volgens mij een grote rol. Op dit punt is er een verschil te constateren met 1930. In 2018 zijn er twee zaken veranderd binnen de visitatie: de invoering van de classispredikant en de verplaatsing van gewone visitatie naar deze classispredikant. De classicale colleges voor de visitatie komen alleen als er spanningen of conflicten binnen de gemeente zijn, de zogenoemde ‘buitengewone’ visitatie. De drempel om de visitatie in te schakelen is dus verhoogd. Visitatie vindt nu plaats op verzoek. De kunst is om dit verzoek op tijd te doen. De visitatie moet niet als laatste redmiddel worden beschouwd. Hoe eerder partijen onder begeleiding met elkaar om tafel gaan, hoe groter de kans dat het conflict opgelost kan worden.

Conclusie

Zowel de maatschappij als de kerk is steeds verder aan het juridiseren. Conflicten worden op formeel juridisch niveau uitgespeeld in plaats van dat men met elkaar in gesprek gaat. In de maatschappij wordt de oplossing voor deze ontwikkeling gezocht in alternatieve vormen van conflictoplossing, zoals bemiddeling en mediation. In de kerk heeft bemiddeling al van oudsher een plaats, namelijk in de vorm van de kerkvisitatie. De visitatoren kunnen nog meer de bemiddelaars van de kerk worden. Dat vereist een andere blik op visitatie, een hoge kwaliteit visitatoren en een tijdige aanpak van conflicten. Zo kan de kerkvisitatie tegenwicht bieden aan een steeds verder juridiserende kerk.

Margreet Parlevliet werkt als jurist bij de landelijke dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken