De oude Sint-Odulphuskerk in Assendelft

Een column bij het schilderij van Pieter Jansz. Saenredam

Dit schilderij van de middeleeuwse Sint-Odulphuskerk werd gemaakt door Pieter Jansz. Saenredam in 1649, 67 jaar nadat de kerk door de gereformeerden in gebruik was genomen. Assendelft was Saenredams geboorteplaats, zodat hij waarschijnlijk in deze kerk is gedoopt. Rechts onderaan zien we het graf van zijn vader Jan Pietersz Saenredam, een belangrijke prentmaker. Na diens dood verhuisde Pieter met zijn moeder naar Haarlem, waar hij bleef wonen en werken. Hij was financieel onafhankelijk, zodat hij kon maken waar hijzelf voor koos.

Saenredam was de eerste kerkinterieurschilder die bestaande gebouwen weergaf. Bovendien hield hij er een unieke werkwijze op na. Eerst maakte hij ter plaatse nauwkeurige opmetingen en schetsen. Deze schetsen werkte hij vervolgens uit in zorgvuldige constructietekeningen, waarbij hij het centraal perspectief toepaste zodat alle lijnen hetzelfde verdwijnpunt hebben. Deze tekeningen vormden op hun beurt de basis voor zijn schilderijen: weldoordachte composities, die een grote schoonheid, helderheid, ruimtelijkheid en sereniteit uitstralen.

Vakkundig maakte Saenredam gebruik van de vervorming in de proporties die het gevolg was van het gebruikte perspectief.

Saenredams strakke en sobere kerkinterieurs hebben ongetwijfeld bijgedragen tot ons beeld, ideaalbeeld of ook schrikbeeld, van ‘de protestantse kerk’. Maar zijn doeken zijn in feite bedrieglijk, want hij ging gewoonlijk selectief te werk. Ook al had de Reformatie veel uit de kerken weggehaald, toch waren ze verre van leeg. Zo waren er o.a. preekstoelen en koorbanken met houtsnijwerk, beschilderde orgels, gebrandschilderde ramen, oude muurschilderingen en teksten gedenkborden. Omwille van het beoogde resultaat liet Saenredam echter vaak elementen weg.

Op het Sint-Odulphus schilderij is de kerk weergegeven vanuit het koor, zodat we naar het westen de kerkzaal in kijken. Er is net een dienst aan de gang. De mensen zitten als minipoppetjes te luisteren naar de predikant. Rechts staat een graftombe met twee gedenkborden erboven: memento mori.

Laat de prachtige kleuren eens op u inwerken: het mosterdgeel, het zachte wit en de rood met zwarte accenten van de gedenkborden. De uitstraling is warm en koel tegelijk. Kijk eens naar het lijnenspel van de tegels, de ritmiek van de bogen of naar de lichtinval die juist de gemeente overstraalt. Het lage gewelf van het middenschip geeft een effect van geborgenheid, dat nog versterkt wordt door de lage bovenkant van het werk. Alsof er een stuk is weggelaten. Daardoor krijgen de twee hoog oprijzende zijruimtes naast het middenschip iets mysterieus, alsof er iets aan ons zicht is onttrokken.

Zo gaat dit werk niet alleen over bogen en lijnen, maar ook over de mens onder Gods woord.

De vreugde voert ons naar dit huis (Lied 280)

De vreugde voert ons naar dit huis, waar ’t woord aan ons geschiedt.

God roept Zijn naam over ons uit en wekt in ons het lied.

Dit huis van hout en steen, dat lang, de stormen heeft doorstaan, waar nog de wolk gebeden hangt, van wie zijn voorgegaan.

Zal dit een huis, een plaats zijn waar, de hemel open gaat, waar Gij ons met Uw eng’len troost, waar Gij U vinden laat.

Onthul ons dan Uw aangezicht, Uw naam, die met ons gaat en heilig ons hier met Uw licht, Uw voorbedachte raad.

Dit huis slijt met ons aan de tijd, maar blijven zal de kracht, die wie hier schuilen verder leidt, tot alles is volbracht.

Tekst en muziek: Sytze de Vries/Willem Vogel Overgenomen met toestemming van BV Liedboek