De ziel terug van weggeweest

Onlangs presenteerde dr. Arjan Plaisier tijdens een publiekscollege zijn nieuwe boek Zorg voor de ziel. In zijn bijdrage ging hij in op de geschiedenis van de ziel met God. De komende dagen publiceren wij zijn college in vier delen.

Dit is een bijdrage n.a.v. Zorg voor de ziel

De christelijke traditie is echter bij uitstek spiritueel. Hier zijn onuitputtelijke bronnen te vinden voor hoofd en hart. Dit boek is bestemd voor ieder – binnen en buiten de kerk – die de zorg voor de eigen ziel serieus wil nemen en behoefte heeft aan verdieping en verbreding.

De ziel terug van weggeweest

De ziel is als ik het goed zie terug van weggeweest. Het mag weer over de ziel gaan. Die is weer binnen komen drijven in de slipstream van de aandacht voor spiritualiteit. Dat is goed nieuws, want als de ziel verloren gaat, kun je de hele wereld winnen, en toch verlies je alles. Het christendom is een traditie van 20 eeuwen verstand van de ziel en zorg voor de ziel. Dat is niet zo gek, want het christendom is een spirituele godsdienst. God is Geest, en wie God aanbidt, moet Hem aanbidden in geest en waarheid. God is volgens het christelijk geloof een God die doordringt in de mens. Die ook kán doordringen in de mens, want de mens is een poreus wezen. Of wie bij het woord poreus aan een defect denkt: de mens is een wezen dat ‘capable de Dieu’ is, geschikt voor God.

Daarmee is het woord God al gevallen. Dat valt niet altijd bij spiritualiteit. De dominante spiritualiteit is er een zonder God. Er zijn ook wel pogingen gedaan om het christendom ook zonder God vorm te geven, maar het is ook wel gebleken dat je dan op een gegeven moment het christendom uit  bent. Het christendom zonder God is broodmager. Het mist het grootse perspectief dat het doel van het menselijke leven het ‘zien van God’ is.

Dat het in het christendom ook om God gaat, is minder een open deur. God is zelf een thema. En de relatie met God is dat ook. Het is opvallend dat als het over het geloof gaat, we spreken over inspiratie en oriëntatie. Het geloof inspireert me in mijn dagelijkse leven en geeft me oriëntatie. Eventueel komt daar het woord troost nog bij. God is daarbij de steun in de rug. Maar is God zelf ook interessant?

Er is een geschiedenis van spiritueel leven als een geschiedenis van leven met God. Je zou dat ook het avontuur van het leven met God kunnen noemen. Er is ervaring opgedaan met God. Ervaring die de ziel heeft gestempeld, verdiept, verwijd. Die ervaring dreigt altijd weer verloren te gaan, en gaat ook verloren, maar komt uit de verlorenheid ook weer terug. Want God blijft naderen en God nadert ook de ziel.

DRIE DIMENSIES VAN SPIRITUEEL LEVEN MET GOD

Ik zet dus in dit college in met de geschiedenis van de ziel met God. Zoals gezegd: er is een doorgaande traditiestroom waarin het gaat om die geschiedenis. Ik wil daar een aantal aspecten uitlichten – aspecten die misschien niet tot het standaard repertoire behoren van laten we maar zeggen de doorsnee gelovige uit het modale protestantisme, maar die daarom niet minder waard zijn gehoord te worden. Of misschien juist daarom wel. Ik noem drie aspecten, drie kleuren van de ervaring met God. Achtereenvolgens is dat verlangen, liefde en vreugde. Ik ga daarvoor te rade bij Willem van Saint Thierry, Julia van Norwich en Pascal. Het is gelijk heftig hoor, het zal wellicht klinken als ‘a distant thunder’, maar ze suggereren dan ook meer dan de wat zwakkere plaatjes, die natuurlijk ook hun recht hebben onder de zon.  

Verlangen

Ik begin met een tekst van Willem van Thierry. Hij is een Middeleeuwse benedictijn, geboren in het jaar 1075 in Luik. Hij werd abt in Saint-Thierry, vlakbij Reims. Ik citeer uit een serie Meditaties (prachtig vertaald en onlangs uitgegeven in de serie Middeleeuwse Monastieke Teksten). Daarin gaat het om die interactie, dat spel, tussen God en mens. Volgens Willem begint God ermee.  

Luister maar naar Willem:

U openbaart zich U als een God die nadert en niet als een God die wijkt. Steeds nadert U tot ons ‘als uw troost onze zielen verheugt’. Door de geur en de aanraking van uw heilzame aanwezigheid gaan de afgestorven zintuigen van onze ziel onmiddellijk herleven. Ons geloof begint dan te jubelen, on vertrouwen vrolijkt op en ons hart raakt in vlam, en tranen beginnen te vloeien, niet om dit pas ontstoken vuur te doven, maar om het nog feller aan te wakkeren (101).

Dit lijkt allemaal op genieten, maar op andere plaatsen blijkt dat het in de interactie met God vooral om verlangen gaat. Dat is dan de beweging van de ziel naar God. Verlangen, dat is een vreemd verschijnsel. Willem is een man van verlangen, hij benoemt dit als verlangen naar God maar stelt dan de vraag, gericht aan God:

Maak mijn ziel duidelijk wat zij eigenlijk verlangt, wanneer zij zo verlangt naar U. Ze is namelijk zo blind, zij ligt zozeer met zichzelf overhoop, dat ze wegkwijnt van verlangen zonder te weten wat ze eigenlijk verlangt. Verlangt zij misschien U te zien ‘zoals Gij zijt?’ Maar wat betekenen die woorden ‘zoals Gij zijt’? (..) Dit te begrijpen gaat ons te boven, want ‘zien wat Gij zijt’ is ‘zijn wat Gij zijt’ (93v).

Verlangen richt zich op God maar God is niet te vatten. Verlangen is wat anders dan beheersen of bezitten, het is je uitstrekken. Dat is bijna pijnlijk, zoals blijkt uit dit citaat:

Waarom hebt U dit verlangen naar U in haar gelegd? Is het alleen om mij te kwellen, om mij te verscheuren, en om mij te doden? Och, leidde dit verlangen maar naar mijn dood. Ik vraag U, Heer, is dit misschien mijn hel? Het zij zo. Laat dit verlangen mij maar blijven folteren, laat het nooit ophouden mij als een vuur te verslinden. (92)

Dat is taal van verlangen, die meteen duidelijk maakt dat spiritueel leven alles behalve de sfeer van het nirwana oproept.

Liefde

Een woord dat naast verlangen hoort en er diep mee verbonden is, is het woord liefde. Ik heb lang geaarzeld welke tekst ik hier zal citeren, er zijn er zoveel, het speelt een belangrijke rol bij grote mystieke vrouwen als Julia van Norwich en Theresa van Lisieux. Ik heb toch gekozen voor een tekst van onze eigen Ruusbroeck. Hij heeft een ereplaats gekregen in de geschiedenis van de Nederlandse Literatuur, het is één van de eerste keren dat de taal van de spiritualiteit van het hart klinkt in het Nederlands. Hier volgt het citaat:

In deze storm van liefde strijden twee geesten, Gods geest en onze geest. God benadert ons via de heilige Geest, hierdoor worden we liefdevol aangeraakt. Op Gods initiatief en met de kracht van onze liefde, beweegt onze geest zich naar God en dringen we bij hem binnen, en zo wordt God op zijn beurt aangeraakt. En met deze twee elementen begint de strijd van de liefde. Deze twee geesten, onze geest en Gods geest, doorschijnen en doorstralen elkaar en tonen elkaar hun aangezicht. En hierdoor gaan ze allebei even veel moeite doen om elkaar met liefde te bereiken: de een wil bezitten wat de ander is, en biedt en beveelt de ander aan wat hij zelf is. En zo gebeurt het dat de geliefden in elkaar opgaan.

Let dus op dat hier liefde van God en liefde tot God beide opgaan, en dat zelfs sprake is van een heilig spel tussen beiden. Op Gods initiatief en met de kracht van onze liefde beweegt onze geest zich naar God, dat is een prachtig samengaan van ontvangen en geven, van passiviteit en activiteit. Liefde mag zich richten op de bron van liefde zelf. Waar liefde tot God ontbreekt, wordt de mens niet echt serieus genomen. Alsof God niets van hem terugverwacht. Dat is geen echte relatie. En toch is deze klank merkwaardigerwijs teveel weggevallen. Dat kan zijn omdat de liefde van God zozeer als genade is gekleurd, dat die alleen maar aanvaard kan worden door de onwaardige, die hooguit dankbaar kan zijn maar van wie geen liefde wordt verwacht.

Vreugde

Tenslotte een tekst over de vreugde. Dat is misschien een limietervaring maar kan er christendom zijn zonder vreugde? God is fascinosum en dus aantrekkelijk en kan deze aantrekkelijkheid anders dan vreugde geven? Waar komt anders die hele traditie van loven en prijzen vandaan? Die vreugde verschijnt in één zinnetje uit het verborgen Memorial van Pascal

Vreugde, vreugde, tranen van vreugde.

Deze tranen van vreugde zijn wel het hoogste. De tranen zijn lichamelijk. De vreugde uit zich. In de tranen van vreugde zit de geschiedenis van het leven. In het zout van de tranen zit de herinnering aan de tranen van Petrus. De innigheid daarvan is op onvergelijkbare wijze door Bach verklankt in het Erbarme mich. Maar in die tranen zit al verholen vreugde. Die vreugde volgt dan ook als de naam van Jezus klinkt. Het strippen van het geloof heeft hier wel fataal uitgewerkt en het is dan ook te hopen dat de geest van de minimalisering verdwijnt.

Vrijdag 21 februari leest u op Theoblogie het tweede deel van het publiekscollege van Arjan Plaisier.

Andere actuele boeken van Arjan Plaisier: