Basis

Digitaliteit en kerk in beeld

De digitalisering heeft zich nagenoeg meester gemaakt van onze leefwereld. Wat betekent dit voor de religieuze gemeenschappen, die door de RIVM-maatregelen weerhouden worden massaal in hun gebedshuizen bijeen te komen? Deze vragen, en meer, bespreken we in dit themanummer van TussenRuimte. De onderstaande portretten van vijf kerken, schetsen een beeld van kerk en digitaliteit.

Zoeken naar verbinding in Sarajevo

Bosnië en Herzegovina

De eerste online dienst van de evangelische gemeente in Sarajevo stond binnen een paar dagen. Behalve de ongeveer zestig vaste bezoekers van de zondagse diensten, keken er ook veel mensen van buiten de gemeente mee via Facebook en YouTube. Familieleden, mensen die normaal niet (meer) naar de kerk komen, andere gelovigen uit de regio, zendingswerkers en expats die in het buitenland verbleven.

De snelle start in Sarajevo was te danken aan de beschikking over voldoende mensen, kennis en techniek. In de eerste weken werd ook veel geleerd van bevriende gemeenten in de regio (Bosnië en Herzegovina, Kroatië, Servië), met name op het gebied van techniek en videobewerking. In die periode werden de diensten opgenomen bij verschillende gemeenteleden thuis, gemonteerd en vervolgens op zondagavond live gestreamd. Toch werd in de op gemeenschap gerichte Bosnische gemeente het onderlinge samenzijn gemist. Voor veel gemeenteleden is de kerk een plaats van familie, juist voor hen die in hun eigen familie geen medegelovigen kennen. Al snel werd daarom eens per maand de dienst vervangen door een Zoom-bijeenkomst, waarin er meer interactie, (diaconale) zorg voor elkaar, en het vieren van het avondmaal mogelijk was.

Sommige andere gemeenten in Bosnië en Herzegovina sloten zich aan bij diensten van grotere gemeenten, zoals die in Sarajevo. Bijzonder, omdat de band met de gelovigen in het land hecht is en er op deze manier ineens meer contact was. Anderen kozen voor een alternatief. Zo werd in de baptistengemeente van Tuzla via een Viber-groep iedere zondag een video gedeeld onder gemeenteleden met een schriftlezing, korte overdenking en liederen. Op deze manier werd het contact met de weinige gemeenteleden zo goed mogelijk onderhouden.

Opgelucht werden de normale diensten weer hervat zodra dat mogelijk was. Maar nog steeds wordt de dienst in Sarajevo live uitgezonden. Een blijvend groter bereik en meer verbondenheid onder de krappe achthonderd protestantse en evangelische christenen in het land.

Heleen van der Sluijs is werkzaam bij de GZB. Zij was uitgezonden naar Bosnië en Herzegovina.

Of-of of en-en

In het veld van media en religie klinken diverse stemmen die een herwaardering van de digitale wereld in relatie tot religie voorstaan. Ze zien een onterecht onderscheid tussen essentie en vorm van religie, waarbij de digitale wereld als ‘slechts’ een vorm wordt beschouwd. Als alternatief voor dit onderscheid moet digitale wereld juist als volwaardig onderdeel van religiositeit behandeld worden, zo luidt de analyse. De digitalisering van kerkelijke activiteiten in Indonesië tijdens de Covid-19-pandemie toont echter meer ambiguïteit betreffende de status van digitale religie.

In het begin van de pandemie, nadat de Indonesische overheid sociale beperkingen afkondigde, besloten diverse kerkgenootschappen diensten en activiteiten daring (dalam jaringan, online) te houden. Echter, niet elke kerkgemeenschap kon daar gehoor aan geven: de faciliteiten van de kerken en kerkleden zijn doorgaans niet toereikend. In de zomer van 2020 organiseerde de PGI, de Indonesische Raad van Kerken, diverse diaconale en maatschappelijke webinars en Zoom-dialogen, onder meer over de uitdagingen voor de kerk tijdens de pandemie, over de bevordering van tolerantie en diversiteit en over de mensenrechtensituatie in Papoea. Deze digitale presentie van kerken en de PGI lijkt grotendeels beperkt tot religieprofessionals en mensen met een bovengemiddelde interesse in religie en betekent daarom niet dat het kerkelijk leven zich nu daring afspeelt.

Coronavermoeidheid is geen Nederlands verschijnsel. Al sinds najaar 2020 mogen gebedshuizen een bezetting van vijftig procent aanhouden. Door meerdere diensten te organiseren of door de kerkgemeenschap op te delen in twee groepen die afgezonderd bijeenkomen, kunnen veel kerken reguliere diensten houden. Andere kerken hanteren een meer hybride model, zoals ook te zien is op de banner in de foto. Tussen Witte Donderdag en Pinksteren vonden in deze protestantse kerk in Yogyakarta reguliere diensten plaats, maar de banner toont ook een verwijzing naar YouTube, waar de diensten live vertoond werden.

Digitale religie lijkt voor veel Indonesiërs misschien dus nog geen volwaardige vorm en de hybride online-offline benadering biedt kerken een middel tot inclusief kerk-zijn.

Kor Grit is door Kerk in Actie uitgezonden als visiting lecturer Religiestudies aan de Universitas Kristen Duta Wacana (UKDW) in Yogyakarta.

Online diensten in Kawangware Parish

Sinds april vorig jaar ben ik als predikant van de Reformed Church of East Africa vanuit Nederland betrokken bij wekelijkse online kerkdiensten via Zoom. Die gaan uit van de Kawangware Parish in een achterstandswijk van de Keniase hoofstad Nairobi. Vanwege een lockdown mochten er een lange tijd geen fysieke kerkdiensten gehouden worden en werd – evenals in Nederland – toevlucht gezocht tot het internet.

Vanaf het begin is gekozen voor een interactieve benadering. Predikanten gaan om beurten voor en de aanwezige gemeenteleden doen mee met schriftlezingen, gebeden, gezang en mededelingen. Al spoedig sloten broeders en zusters uit up-country gemeenten zich aan en werd het minder een activiteit van de lokale parish. Daarbij kwam dat een aantal gemeenteleden vanwege de lockdown naar hun familiegebied was vertrokken en van daaruit probeerden het gemeentewerk in Kawangware te ondersteunen.

Inmiddels heeft de presbytery (een soort classis) van Nairobi, waaronder Kawangware valt, de verantwoordelijkheid voor de online diensten overgenomen en melden zich geregeld gemeenteleden of vrienden vanuit de diaspora zich aan (onder meer Burundi en de VS). Gemiddeld doen vijftien tot vijfentwintig Zoomgebruikers mee, vaak met het hele gezin of vrienden erbij. De meesten doen dit vanuit huis, maar sommige vanuit de auto of een hobbelende bus of lokale taxi. Dankzij de goedkopere – veelal Chinese – smartphones en makkelijk toegankelijke databundels is het internet voor velen toegankelijk, maar zeker niet voor alle gemeenteleden. Ik denk daarbij aan de vluchtelingen uit Zuid-Soedan en andere minder draagkrachtigen.

Tijdens de lockdown vonden er naast de online diensten ook speciale huisbezoekprogramma’s plaats om contact te houden met gemeenteleden van wie een aantal een baan of business was kwijtgeraakt. Via een diaconaal fonds konden er voedseldistributies gedaan worden en mensen geholpen worden met achterstallige huur of schoolgeld. Ook nu de laatste lockdown is opgeheven, duren de online diensten voort. Ze vinden plaats in de vroege ochtend en worden plaatselijk gevolgd door fysieke diensten. Ook het zondagschoolwerk kreeg een impuls doordat een actieve lerares met toegang tot goed materiaal het initiatief nam tot wekelijkse online bijeenkomsten.

Kees de Blois is verbonden aan de United Bible Societies (UBS) en predikant van de Reformed Church of East Africa (RCEA).

Paaschallenge via QR-codes

In de kerstvakantie van 2020 organiseerde Kerk Delfgauw de QeRstwandeling. Om de zoveel jaar werd het kerstverhaal uitgespeeld in het dorp en zetten we een mooi evenement neer. Maar in oktober 2020 was duidelijk dat vanwege de corona-lockdown evenementen verboden zouden zijn. Toen zijn we gaan omdenken: hoe kunnen we de kerstwandeling zo organiseren dat het géén evenement is? Na overleg met de veiligheidsregio bleek dat het loslaten van een datum de sleutel was. De scènes uit het Kerstverhaal werden van tevoren opgenomen en achter QR-codes door het dorp verspreid. Via een inschrijfsysteem konden mensen extra coronaproof meedoen. Met achthonderd deelnemers was het een groot succes!

Direct na Kerst nam ik contact op met de innovatie-goeroe van de Protestantse Kerk in Nederland: Johan ter Beek. Zou een vergelijkbaar ‘niet-evenement’ niet landelijk uitgerold kunnen worden met Pasen? Johan was direct enthousiast. Budget en bemensing was beschikbaar bij het al bestaande concept van de PaasChallenge. Johan en ik gingen samen met spelmaker Roald Schaap van Kitemedia aan de slag. Het Paasverhaal heeft natuurlijk een andere beleving dan het Kerstverhaal. De vorm werd opnieuw die van een wandeling met QR-codes. Daaraan werden spelelementen toegevoegd: dilemma’s, fysieke opdrachten, en de keuze uit vier karakters uit het Paasevangelie. Deelnemers speelden zelf een rol in The Passion! Uiteindelijk hebben 17.000 smartphones meegedaan, dat wil zeggen zo’n 50.000 deelnemers. En zelfs het Jeugdjournaal heeft er een item over gemaakt.

QR-codes zijn een prachtig middel. Ze bieden enorm veel mogelijkheden. Ik vond het ook wel mooi passen bij Kerst: God Zelf is mens geworden, hemel en aarde raken elkaar, net zoals een QR-code de digitale en fysieke wereld met elkaar verbindt. Het succes van de PaasChallenge onderstreept ook de filosofie en theologie van de Homo Ludens, de spelende mens van Johan Huizinga. In de kerk erkennen we al tijden spelelementen in de liturgie. Maar wat biedt de notie van spelende mens voor kerk-zijn buiten de liturgie? De smartphone maakt dat we toch al aan het gamificeren zijn. Laten we dat dan inzetten voor het Goede.

Websites

jeugdjournaal.nl/artikel/2375313-het-is-pasen.html
Natuurlijk kon de PinQsteRchallenge van 13-23 mei niet uitblijven: waarishetfeest.je

Robert Stigter is predikant van de protestantse wijkgemeente Kerk Delfgauw.

WhatsApp in zeven regio’s

WhatsApp wordt in Afrika veel gebruikt, omdat het weinig data vraagt en ook werkt wanneer het internet niet stabiel is. Nu fysieke bijeenkomsten niet mogelijk waren en zijn, heb ik samen met het Evangelisatiedepartement bedacht hoe we WhatsApp in kunnen zetten voor evangelisatie.

We hebben zeven regio-gebonden WhatsApp-groepen gemaakt en voor iedere groep twee discussieleiders online getraind. Tot onze grote verwondering hebben zich meer dan achthonderdvijftig mensen aangemeld, waarvan er dagelijks zo’n honderd actief zijn! Regelmatig hebben we grafieken gedeeld om een beeld te geven hoe actief de groepen zijn.

De opzet is heel eenvoudig gehouden: iedere morgen wordt er een bijbelgedeelte met een korte uitleg gedeeld. ’s Avonds is er een online bijbelstudie van een à twee uur. Er wordt geopend met een getypt of ingesproken gebed. Soms wordt er een lied gedeeld. De leden stellen vragen of maken opmerkingen. Aan het eind wordt er met gebed afgesloten. Door het gebruik van WhatsApp kunnen veel mensen meedoen en het geeft een gevoel van verbondenheid. Voor de inhoud hebben we gebruikgemaakt van de BiblBasics-cursus van de organisatie Global Rize – zending via internet. Er komen wezenlijke vragen aan bod, zoals rond de schepping en de zorg die we hiervoor moeten hebben.

Een van de discussieleiders: ‘Het was opvallend dat er ook veel ouderen actief deelnamen. Ik heb gemerkt dat deze manier van bijbelstudie levens van deelnemers heeft veranderd. Ook zelf heb ik veel geleerd door de vragen die gesteld werden. God heeft dit middel gezegend door ons met elkaar te verbinden door Jezus onze Heiland.’ Een reactie van een deelnemer naar aanleiding van het thema ‘vergeven ‘: ‘Ik heb het verlangen dat God mij in staat stelt te vergeven en de liefde van God te hebben. God blijft ons onderwijzen en in ons wonen. Ik heb echt profijt van deze bijeenkomsten!’