Een mens leeft niet van brood alleen
Bij Nehemia 9,15-20, Psalmen 78,13-22 en Matteüs 14,(1)13-21
Zo op het eerste gezicht hebben de beide lezingen en de psalm een duidelijk gezamenlijk thema: ‘brood’ voor mensen in moeilijke omstandigheden, als blijk van compassie en trouw van de Eeuwige. Expliciet of impliciet, zoals bij Matteüs, wordt verwezen naar het manna in de woestijn tijdens de tocht naar Kanaän (Exodus 16,9-36). In beide lezingen functioneert dit thema als middel om aan Israël en mensen in het algemeen te tonen waar het in het verbond met de Eeuwige om moet gaan. Maar de verschillen zijn groot.
De context van de Nehemialezing is een viering van boete en vergeving. Als in de vijfde eeuw voor onze jaartelling de Perzische koning Kores Babylonië heeft verslagen, geeft hij de ballingen uit Juda toestemming terug te keren en Jeruzalem te herbouwen. De priester Ezra en de landvoogd Nehemia zijn daarbij de leidende figuren. Na de materiële herbouw wordt een oude traditie, de viering van het Loofhuttenfeest, hernomen.
Brood van de letter: exclusief ‘vreemde’ vrouwen en kinderen
De lezing van vandaag is een onderdeel van de boeteviering die daarop volgt. Deze begint met een schuldbelijdenis. Vervolgens lezen met name genoemde levieten de Tora voor en opnieuw wordt schuld beleden vanwege alle overtredingen, vroeger en nu. Dan mogen allen opstaan uit hun gebogen houding en deelnemen aan de lofprijzing die voorafgaat aan de terugblik op Israëls geschiedenis, waarin de Eeuwige steeds genadig is en trouw, ‘brood’ geeft wanneer er honger is, maar waarin het volk ook steeds weer zijn God vergeet en de Tora schendt. Na de voorlezing belijdt het hele volk opnieuw schuld en verplicht het zich onder ede de wet van Mozes volledig in praktijk te brengen. Dat wordt vastgelegd in een akte, ondertekend door de leiders van het volk, priesters en levieten, die – met name genoemd – allen verantwoordelijk zijn voor de naleving ervan (Nehemia 10,1). De Tora wordt meer een juridisch document, een wet, dan een richtingwijzer, de oorspronkelijke betekenis van Tora. In Nehemia 10,40 wordt de ceremonie afgesloten.
De maatregelen tot handhaving van de wet zijn rigoureus in onze ogen. Zo worden er grenzen gesteld tussen het Joodse volk en zijn buren. Om elke vorm van ontrouw aan de Tora te voorkomen, moeten de Israëlieten ‘apart gaan staan’ van niet-Israëlieten (Nehemia 9,2). Concreet: Joodse mannen moeten hun niet-Joodse vrouwen en kinderen wegsturen, om niet opnieuw tot afgodendienst te worden verleid (Ezra 10,10vv.; Nehemia 13,23). Of die maatregel ook wordt uitgevoerd, wordt niet vermeld. Maar officieel voor hen geen ‘brood van de Eeuwige’. Het gaat hier vooral om een nieuw begin van het Joodse volk als het zuivere ‘zaad’.
Millennia later roept dit associaties op aan maatregelen die de levens van zo veel Joden en andere ‘vreemdelingen’ hebben verwoest en dat nog steeds doen. Maar tijden veranderen. In september 2010 berichtte het dagblad Trouw dat Nederland meer Joden telt dan gedacht door toename van gemengde huwelijken. Zonden tegen de wet?
Brood van het hart: inclusief vrouwen en kinderen
Ook in de evangelielezing komen veel allusies voor op het manna in de woestijn. Op een onherbergzame plaats krijgen hongerige mensen ‘brood’ van wonderlijke herkomst. Ook Jezus verkeert in een moeilijke situatie. In zijn vaderstad is Hij gestuit op ongeloof (Matteüs 13,57). Nu heeft Hij ook Herodes tegen zich gekregen. Jezus heeft gehoord dat Johannes de Doper op bevel van Herodes is terechtgesteld (Matteüs 14,12) en dat Herodes nu in Jezus de herrezen Johannes ziet. Met de dood van Johannes komt ook de dood van Jezus in zicht. Daarbij zullen dezelfde mechanismen een rol gaan spelen. Miskenning, de dood van een dierbare en dreiging van de kant van overheden – redenen genoeg om de stilte op te zoeken.
Maar nog nauwelijks uit de boot waarmee Hij het meer overgestoken is, ziet Jezus de massa mensen die Hem is gevolgd. Men heeft honger, niet alleen naar brood, maar ook naar woorden en daden van Jezus. Hun aanblik heeft een emotioneel effect op Jezus. Voor die emotie gebruikt Matteüs een Grieks woord, afgeleid van splangchnon (= ingewanden, binnenste van het lijf), dat de NBV te mager vertaalt met ‘Hij voelde medelijden met hen’. Het gaat om een intense, lijfelijke emotie, waar het hele innerlijk – ingewanden en hart – mee gemoeid is. Het is eerder identificatie met de naaste, die een mens is zoals jij (Matteüs 22,36-40), dan medelijden, dat toch meestal uitgaat van iemand in een comfortabeler positie dan degene die lijdt. Het Hebreeuwse equivalent is rachamim, meestal vertaald met ‘barmhartigheid’, één van de eigenschappen van de Eeuwige, waarmee ook elk hoofdstuk van de Koran begint. Het Hebreeuwse rèchèm, ‘baarmoeder’, plaats voor ontstaan van nieuw leven, heeft dezelfde wortel. Op alle plaatsen waar dit werkwoord voorkomt, bewerkt het grote omkeringen. Ook hier. Door het woordeloze appèl van de menigte keert Jezus zich af van afzondering en keert Hij zich om naar hen. Een kracht tot vernieuwd leven gaat van Hem uit.
De leerlingen krijgen hier niets van mee. Ze blijven gewoon praktisch. Het wordt laat; de mensen hebben honger, maar er zijn dorpen in de buurt, dus rustig wegsturen die mensen om zelf eten te kopen. Maar Jezus laat mensen die Hem zijn gevolgd niet wegsturen om elders brood te eten. Als leermoment voor zijn leerlingen vraagt Hij hun om hun eigen proviand te geven en rond te delen nadat het Hem in handen gegeven is, waardoor het weinige veel wordt. Vijfduizend mannen delen in zijn ‘vreugde van de Tora’, het brood van de vijf boeken van Mozes, die Jezus hier hun volle betekenis geeft. Dat vrouwen en kinderen mee-eten, spreekt vanzelf. Zij zijn de kleinen, degenen die geen stem hebben, die voor Jezus zonder meer meetellen. Er wordt ook niet naar afkomst gevraagd, zoals in de tijd van Nehemia. De weg naar echte betrokkenheid die uitgaat boven regels en wetten, naar overgave, naar gave is lang en moeilijk. Jezus’ leerlingen moeten nog veel leren. Nog steeds.
