Een veelkleurig mozaïek van pioniersplekken

Veel mensen die actief betrokken zijn bij de (Protestantse) Kerk in Nederland zullen er wel eens van gehoord hebben: pioniersplekken. In dit tijdschrift werden eerder de pioniersplekken De Schone Poort (Almere), Kloosterwelle (Noordwelle), Het Baken (Woerden) en Het Pand (Groningen) besproken. Maar: wat is dat eigenlijk, een pioniersplek? Hoe verhouden pioniersplekken zich tot de rest van de Protestantse Kerk? En hoe wordt daar door de deelnemers aan pioniersplekken tegenaan gekeken?

Is een pioniersplek een kerk?

In interviews en tijdens activiteiten van pioniersplekken is met mensen gesproken over hoe zij naar de pioniersplek kijken. De pioniersplek is voor velen iets anders dan de reguliere kerk, zo bleek. Het is ‘kerkanno-nu’ en ‘een goede plek voor mensen die iets met geloof willen, maar voor wie de kerk een stap te ver is’. Sommigen associëren de plek niet met de kerk. Voor hen is de pioniersplek vooral een plek van inspiratie met een interessant programma. Ze zijn gericht op het lokale aanbod en geven weinig betekenis aan het feit dat deze pioniersplek hoort bij een groter geheel, de kerk. Toen hen werd gevraagd of kerk en pioniersplek iets met elkaar te maken hebben, gaven verschillende mensen aan daar eigenlijk nog nooit over nagedacht te hebben. Het is voor hen geen relevante en urgente vraag. Geregeld werd gezegd: ‘het is geen kerk, omdat het niet in een kerkgebouw plaatsvindt.’ In tweede instantie realiseerden deelnemers zich wel dat in de pioniersplek thema’s centraal staan die van oudsher in de kerk ook belangrijk zijn. Eén vrouw gaf aan dat zij, door de pioniersplek waar zij bij betrokken is, positiever over de kerk is gaan denken.

De brochures van de Protestantse Kerk

Afgelopen jaren heeft de Protestantse Kerk verschillende brochures over pionieren laten verschijnen. In die brochures vinden we als antwoord op de vraag ‘wat is een pioniersplek?’ deze omschrijving: ‘Een pioniersplek is een vernieuwende vorm van kerkzijn die aansluit bij onze veranderende cultuur en allereerst gericht is op mensen die het evangelie niet kennen en niet (meer) betrokken zijn bij een bestaande kerk.’

In die brochures wordt ook nadrukkelijk aangegeven dat een pioniersplek anders is dan andere missionaire initiatieven in de kerk. Pioniersplekken onderscheiden zich door het feit dat er gestreefd wordt naar het ontstaan van een zelfstandige gemeenschap. Pioniersplekken zijn dus niet bedoeld als opstap naar de reguliere kerk.

In de allereerste brochures over pionieren werd – in tegenstelling tot de latere uitgaven overigens! – geschreven over het streven naar een ‘duurzame gemeenschap’. Er is veel gesproken over wat duurzaamheid dan precies inhoudt. Moeten dezelfde mensen gedurende langere tijd betrokken zijn om te kunnen spreken van een duurzame gemeenschap? Of is het vooral belangrijk dat er een doorgaande plek van ontmoeting en inspiratie is, terwijl de mensen die elkaar daar ontmoeten telkens weer anderen kunnen zijn?

Pioniersplek De Schone Poort (Almere)

Pioniersplekken binnen de Protestantse Kerk

Enerzijds staan pioniersplekken dus naast de reguliere kerken, omdat zij op eigen benen (zouden moeten) staan. Maar ook worden pioniersplekken uitgedaagd zich te verhouden tot de bredere kerk en de christelijke traditie. Bovendien worden pioniersplekken financieel gesteund door zowel lokale kerken als de landelijke Protestantse Kerk. Pioniers(teams) die om deze financiële steun vragen, willen vaak graag pionieren in verbinding met het geheel van de Protestantse Kerk. In de synode van de Protestantse Kerk wordt momenteel gesproken over de nota ‘mozaïek van kerkplekken’. Daarin gaat het over de vraag of initiatieven zoals pioniersplekken ruimte geboden kan worden om binnen de Protestantse Kerk zelfstandig gemeente te zijn. Pioniersplekken en al langer bestaande kerken zouden samen één mozaïek moeten gaan vormen.

Vanuit de landelijke Protestantse Kerk wordt dus ingezet op pioniersplekken met langer bestaande, zelfstandige geloofsgemeenschappen, die zich actief verhouden tot de bredere kerk en de christelijke traditie. In de eerste alinea zagen we dat de verbinding tussen reguliere kerken en pioniersplekken voor deelnemers niet altijd logisch, nodig en duidelijk is. In het tweede deel van dit artikel zoomen we in op de vraag hoe die deelnemers denken over het vormen van een (duurzame) christelijke (geloofs)gemeenschap.

Wie zijn de deelnemers aan pioniers-plekken?

Hoewel pioniersplekken in hun oorspronkelijke plannen meestal een duidelijk gedefinieerde doelgroep hebben, raken er meestal verschillende soorten mensen betrokken. Hoe, wanneer en welke mensen betrokken raken, is per pioniersplek erg verschillend. Iedere pioniersplek heeft zijn eigen verhaal. De meeste verhalen beginnen echter met een klein groepje gepassioneerde mensen. Eén of enkelen van hen noemen zichzelf christen. De mensen met wie zij verbinding proberen te maken staan vaak kritisch tegenover (het instituut) kerk of kennen de christelijke traditie nauwelijks of niet.

Mensen die (bijna) afgehaakt zijn

Op sommige plekken raken in eerste instantie met name mensen betrokken die in het verleden een verbinding hadden met de kerk. Zij bezochten de kerkdiensten van lieverlee minder dan eerst. De pioniersplek die voor en door hen gevormd wordt, heeft regelmatig veel gelijkenissen met al langer bestaande kerken. Er zijn diensten en er is – op den duur – vaak ook behoefte aan sacramenten (doop en Heilig Avondmaal). Hoewel er op het eerste gezicht veel gelijkenissen zijn tussen de reguliere kerk en deze pioniersplekken, geven verschillende mensen aan het gevoel te hebben dat zij in de pioniersplek meer gezien worden dan in de reguliere kerk. Bovendien wordt het feit dat er in de pioniersplek vaak meer interactie is, door velen als positief ervaren. Als er bij deze plekken ook mensen betrokken raken die geen enkele verbinding met de kerk gehad hebben, blijkt aanhaken voor hen niet altijd makkelijk.

Vooralsnog lijken er in deze plekken mensen aan te haken die van plan zijn bij de plek betrokken te blijven. Het aantal deelnemers is bovendien meestal groot genoeg om een zekere continuïteit te kunnen garanderen. Bovendien hebben deze plekken veelal een duidelijk christelijk karakter. Financiële zelfstandigheid is in deze plekken echter nog wel geregeld een uitdaging. Men zoekt naar manieren om de kosten te verlagen en probeert op creatieve wijze de inkomsten te verhogen.

Buitenkerkelijken

Er zijn ook pioniersplekken waarvan het aanbod minder doet denken aan hoe velen de kerk kennen. Er zijn bijvoorbeeld geen diensten en er is vaak minder behoefte aan – traditionele – sacramenten. In eerste instantie wordt het aanbod daar vaak gevormd door evenementen. In sommige gevallen is het aanbod bovendien minder expliciet christelijk. Er wordt ook uit andere zingevingstradities geput en soms gaat het bijvoorbeeld meer om het faciliteren van ontmoetingen. Bij deze plekken zijn vaak meer mensen betrokken die geen band met de kerk of het christelijk geloof hebben (gehad). De mensen hier zijn bovendien vaak meer incidenteel bij de plek betrokken.

In deze pioniersplekken wordt door pioniers en betrokken kerken vaak de vraag gesteld: als mensen elkaar slechts een paar keer per jaar of slechts één of enkele keren zien, kunnen zij dan een (geloofs) gemeenschap vormen? En: welke inhoud of vorm moet minimaal aan bod komen om dit tot een plek te maken die zich onderscheidt van andere ontmoetingsplekken? Wat is mimimaal nodig om van ‘kerk’ of geloofsgemeenschap te kunnen spreken?

In gesprekken met deelnemers wordt duidelijk dat voor sommigen al sprake is van een gemeenschap, wanneer zij één keer een inspirerende avond met mensen hebben. Voor menigeen is dat wat ze vinden in de pioniersplek niet zozeer gemeenschap, maar meer inspiratie. En of die inspiratie christelijke wortels heeft of niet, maakt hen ook vaak niet zo veel uit. Het ervaren van en horen bij een gemeenschap is voor hen niet heel belangrijk. Zij zoeken meer naar een plek om op adem te komen, rust te vinden en écht zichzelf te kunnen zijn. Of naar een plek waar ze met anderen – en dat mogen van de meesten best elke keer andere mensen zijn – van gedachte kunnen wisselen over zingevingsthema’s. Juist ook het gevoel dat er in de kerk van alles moet en dat je, als je bij de kerk hoort, allerlei dingen moet geloven, stuit deze mensen geregeld tegen de borst. Dat maakt het vaak ook spannend, als het gaat om gemeenschapsvorming. Mensen willen geen lid worden of niet voldoen aan de verwachting van regelmatige deelname. Ze willen echter wel betrokken zijn door de nieuwsbrief en de website te lezen. Of ze willen wel een inhoudelijke of organisatorische bijdrage aan het programma leveren. Als er gevraagd wordt om een financiële bijdrage, is dat voor de meeste mensen geen probleem als er een schappelijke prijs gevraagd wordt. Desalniettemin is financiële en organisatorische zelfstandigheid ook voor veel van deze plekken een uitdaging.

Hoe veelkleurig is het mozaïek?

We zien dat deelnemers van pioniersplekken een nieuw soort kerk willen. Maar wát mensen dan willen is heel verschillend. Hierdoor ontstaat er eigenlijk ook een mozaïek van pioniersplekken. Soms voelen mensen zich aangesproken door een plek die best lijkt op een reguliere kerk, maar die toch anders is omdat er meer interactie is. Mensen voelen zich hier thuis, omdat ze zich op deze plek meer gezien voelen dan in de reguliere kerk. Andere mensen raken geïnspireerd op een plek die minder lijkt op de reguliere kerk. Sacramenten van heilig avondmaal en doop worden op die plek (nog) niet gevierd. Mensen vinden het fijn dat ze betrokken kunnen zijn, zonder lid te zijn of zonder het gevoel te hebben een trouwe bezoeker te moeten zijn. Dat de pioniersplek onderdeel van het mozaïek van kerkplekken is, is voor veel van die deelnemers nauwelijks van betekenis.

Pioniers, synodeleden en mensen in de breedte van de Protestantse Kerk gaan naar verwachting op korte termijn de vraag beantwoorden of er binnen de mozaïek van protestantse kerkplekken, ook ruimte is voor alle kleuren uit de mozaïek van pioniersplekken.