Eenzaamheid, privacy, eigen schuld en eigen verantwoordelijkheid

Beste lezer. Het liefst zou ik meer persoonlijk met u willen stilstaan bij een onderwerp dat veel mensen beroert. Eenzaamheid is een gevoelig en intiem levensgebied. Eenzaamheid is vaak verborgen.

Ook in onszelf. Eenzaamheid is er vaak niet ineens, maar is erin geslopen. ‘Ik ben gestopt met praten,’ zei iemand. Zelf spreek ik liever over vereenzaming. Ik wil ook niet eenzijdig naar eenzaamheid kijken. Eenzaamheid is niet alleen ongewenst. Er is ook gewenste, gezochte en noodzakelijke eenzaamheid. Eenzaamheid kan ook een waarde zijn. Stephan de Jong (1) schreef daarover. Eenzaamheid is van elke mens. Uniciteit betekent soms ook eenzaamheid: jij staat er alleen voor. Er is bij sterven, maar ook bij rouwen, meer eenzaamheid dan wordt opgemerkt en benoemd. Niet alle eenzaamheid moet of kan worden opgelost. Wel kan er meer eenzaamheid, vooral die waaraan geleden wordt, erkend worden en verlicht. Ik denk soms dat we te doenerig en te oplossingsgericht over eenzaamheid denken en praten. Eenzaamheid is een intiem thema en het is een kunst niemand te stigmatiseren. Kijken en luisteren vraagt telkens weer om de centrale aandacht.

In deze bijdrage wil ik mijmerend vanuit twee invalshoeken naar het thema eenzaamheid kijken. Mijn bijdrage heeft een dagboekachtig karakter. Beide uitgangspunten zijn gebaseerd op ervaringen. Het eerste gaat over privacy, het tweede over de vraag naar eigen schuld en verantwoordelijkheid.

Privacy als een heilig gebied

‘Mag ik wat foto’s maken voor facebook?’ ‘Wel van mij, maar niet van de bezoekers, tenzij zij toestemming geven,’ zei ik. Het was enkele minuten voordat de lezing in een theaterzaal zou beginnen. Rouw is niet alleen een gevoelig thema, maar kan ook een taboe-dimensie hebben. Naar een bijeenkomst gaan over rouw na zelfdoding kan zeer moeilijk zijn. De zelfdoding is ‘geheim’ gehouden. Er is soms een vraag of het een ongeluk of een zelfdoding was. Iemand zoekt een plaats waar hij of zij anoniem kan zijn. Iemand wil niet dat ‘iedereen’ via de sociale media kan zien dat hij daar was. Verlies heeft ook een privacy-dimensie. De fotografe begreep het.

Een dag later ben ik gastspreker in een Alzheimercafé. Daar kunnen naasten en mensen met Alzheimer of een andere vorm van dementie komen, maar ook hulpverleners. Het is een openbare bijeenkomst. Kort voor het begin komt er een eind-dertiger binnen met een schrijfmap. Hij zit de hele avond te schrijven. Ook in het tweede deel als deelnemers zeer persoonlijke en pijnlijke ervaringen vertellen. Een van de organisatoren heeft aan die persoon gevraagd of hij familie was. Haar was ook die map en dat schrijven opgevallen. Was het een journalist en voor welke krant dan? Het bleek een pas afgestudeerde geestelijk verzorger te zijn. Hij was gekomen om te leren. Had hij zich aan de organisatie moeten voorstellen? Een randgeval, zal ik maar zeggen. Iemand die je niet kent en die van alles opschrijft en zich niet bekend maakt, kan bedreigend werken.

Enkele dagen eerder vertelde een dochter me dat de uitvaart van haar vader in een kerk was opgenomen en bekeken kon worden door wie op de kerkkabel was aangesloten. Ze kwam er bij toeval achter. Ze hadden de kerkruimte gehuurd en beschouwden het als een besloten bijeenkomst voor de genodigden.

Haar vader had vroeger een bekende positie in dat dorp. ‘Ik vond niet dat iedereen zo maar moest kunnen zien wat ik en anderen op die dag over hem zeiden.’ Het was meer een afscheid in de kring van familie vrienden en bekenden, maar niet in de kring van een geloofsgemeenschap. Haar vader hoorde ook tot een ander kerkgenootschap dan het kerkgebouw dat gehuurd was. Er was niet te kwader trouw gehandeld, maar er was ook (nog) niet over nagedacht, dat verhuren aan een besloten gezelschap gevolgen heeft voor de openbaarheid van samenkomsten in een kerkgebouw. Ook de uitvaartonderneming had hier kennelijk niet over nagedacht. Een nieuwe situatie.

Er worden tegenwoordig standaard uitvaartsamenkomsten op band geregistreerd. ‘Voor later….’ Maar wie mag er later zien dat je stokte, niet uit je woorden kwam bij de uitvaart van je moeder, terwijl je een internationaal bekende inleider bent met een hoog aanzien? Het antwoord is niet aan mij. Wie momenteel een lezing houdt, kan het meemaken dat er nog voor het einde van de lezing een citaat is getwitterd. Dat kan het ego strelen, maar soms zegt iemand in het vuur van zijn betoog een zin die ongelukkig overkomt en iemand onbedoeld in een vreemd licht kan plaatsen. Zinnen die om verheldering vragen, maar geen openbaarheid verdragen. Ik hoorde de bekende sportjournalist en schrijver Bert Wagendorp (2) zeggen dat hij uit zelfbescherming geen twitterreacties las. Hij zei geen olifantenhuid te hebben en dat deed mijn waardering voor hem stijgen.

Maar als je dan in een onnadenkend moment een foto van jezelf in adamskostuum maakt? Je bent vijftien en die foto wordt verspreid. Je kunt het niet aan. Je verbreekt alle contacten en binnen enkele uren na je sprong ben je een Bekende Nederlander uit Enschede en een grote krant besteedt er een hele pagina aan. Als dat over je zoon gaat of je broer of je vriendje en men wil ook nog graag een foto… Ik heb geen antwoord op alle vragen die dit oproept en zeker geen sancties. Het gaat wel om iets wat kostbaar en heilig (sanctus) is. Ik kan alleen maar deze verhalen vertellen.

Eenzaamheid eigen schuld?

Eenzaamheid is eigen schuld. Er zijn mensen die hierover weinig twijfels hebben. Ze verdedigen het te pas en te onpas. Het is niet altijd duidelijk hoe ze tot die mening komen. Wat zijn de ervaringen en de verhalen erachter? Het gedrag van een ander mens is niet altijd gemakkelijk te begrijpen en een mens begrijpt ook zichzelf niet altijd. Een mens gaat soms naar een ander om zichzelf beter te leren kennen. Weer een ander denkt zichzelf te begrijpen en snapt niet waarom een ander hem niet begrijpt. Wat voor de een zonneklaar is, is voor een ander duister. Soms willen mensen aan iemand aandacht schenken, maar die aandacht wordt niet ontvangen. Soms wordt er wel aan iemands deur geklopt, maar de deur blijft dicht of je wordt zelfs weggejaagd. Dat kan tot verwarring en tot boosheid leiden en dan is de mening ‘eenzaamheid is eigen schuld’ niet zozeer een mening, maar een uiting van frustratie en onmacht.

Ook is de opmerking ‘eenzaamheid is eigen schuld’ niet zo gemakkelijk goed te verstaan. Die opmerking reisde nog met me mee naar huis na die drukbezochte avond over dit thema in Dordrecht in de Titus Brandsma-kapel. Wat was de eenzaamheid van deze moedige mens, die opkwam voor de persvrijheid en voor goed onderwijs? Heeft hij zich daarover uitgesproken? Hoe was het voor hem, toen hij gevangen genomen werd? Het maakt hem niet minder betekenisvol als we ook iets daarvan zouden horen. Maar dit is meer een vraag aan de biografen, die er mijns inziens goed aan doen om iemand niet zo mooi neer te zetten, dat je je niet meer met hem kunt verbinden. Dat je geen herkenning meer kunt ervaren. Ik vroeg me af of ik die opmerking over eenzaamheid als eigen schuld voldoende beluisterd had. Er kan in het spreken over eenzaamheid ook iets teveel slachtoffer-denken binnen sluipen en dan ligt het meer aan externe factoren die verhinderen te kijken naar de eigen verantwoordelijkheid en de eigen keuzes.

Wie anderen altijd belerend tegemoet treedt, wie het verleden altijd verheerlijkt, wie in deze tijd weinig goeds kan zien, wie alsmaar waarschuwt voor de sociale media en ze steeds asociale media noemt… die kan ook een proces van vervreemding op gang brengen dat zich tegen hem keert. Iedereen is wel eens bot, de een wat meer dan de ander, maar wie alleen zijn botte kant toont en steeds de messen wet, die moet er niet raar van opkijken weinig tot geen vrienden te hebben. Wie alsmaar zegt niemand nodig te hebben, kan op een dag ook niemand meer hebben. Wie graag zichzelf hoort, moet zich niet verbazen dat er steeds meer mensen afhaken. Er is geen wederkerigheid meer. Wie denkt te weten de waarheid te kennen, zet anderen weg als dwaallichten. Wie geen zelfkennis heeft en niet bereid is die zelfkennis kritisch te laten slijpen, kan blind worden voor dat proces van vereenzaming.

Sommige mensen zitten in posities waar iedereen naar hen opkijkt en zij dat ook verwachten en niemand nog vrij en open tot en met hen spreekt. Leiderschapsposities met macht zijn valkuilposities. Eenzaamheid eigen schuld? Liever een vraag dan een onwrikbare mening, maar ik zou niet voorbij willen gaan aan eigen verantwoordelijkheid. Ook de verantwoordelijkheid om te groeien in zelfkennis en je te laten corrigeren. Soms is een ongewenste crisis, die ook eenzaamheid meebrengt, uiteindelijk heilzaam. Je wordt van je troon gestoten en komt thuis op eigen grond. Je komt weer tussen de mensen en bent niet meer boven de mensen. Het was voor mij een inspirerende avond die me ook weer te denken heeft gegeven, mede dank zij die eigen schuld-dikke bult-vraag. Ze werd open gesteld.

(1) Stephan de Jong, Lof der eenzaamheid, Valkhof pers

(2) Schrijver onder meer van Ventoux en Masser Brock