Enquist – Sloop

Muziek. Er is geen kunstvorm die zo tot het hart spreekt als muziek. Geen wonder dat zoveel mensen op de een of andere manier muziek als hobby hebben. Passief als luisteraar of actief als uitvoerder met een instrument of in een koor. Toch, zo schat ik in, weten maar weinigen onder ons hoe muziek tot stand komt in het hoofd van een componist.

Hoe werkt dat proces van beeld of tekst naar verklanking? In de roman Sloop van Anna Enquist krijg je de kans om daar iets van te ervaren. Maar de roman raakt meer thema’s, alle de moeite van het bespreken waard.

Inhoud

Alice Augustus is een vrouw van achter in de dertig die inmiddels naam heeft gemaakt als componiste. Ze is getrouwd met jurist Mark van der Meulen en samen hebben ze een goed huwelijk. Het enige wat ontbreekt is een kind. Voor Alice wordt dat gemis een obsessie en ze gaat een traject in van fertiliteitsbehandelingen.

In diezelfde periode, die ongeveer een jaar in beslag neemt, krijgt ze een eervolle opdracht om een jubileumstuk te schrijven voor het 100-jarig bestaan van het Koninklijk Symfonie Orkest. Het verhaal eindigt als het stuk in première gaat in aanwezigheid van de koningin.

Niet de gebeurtenissen in het heden nemen de meeste ruimte in, maar de herinneringen aan wat er in voorgaande jaren gebeurde.

Personages

Hoofdpersoon van de roman is Alice. Ook al is het boek in de zij-vorm geschreven, het perspectief ligt helemaal bij haar. Haar gedachten, gevoelens en herinneringen staan centraal. Ze heeft geen goede band met haar ouders, vooral met haar moeder heeft ze een moeizame relatie. Omdat je als lezer meegaat in haar kijk op mensen, kun je je afvragen of er ook niet een andere kant aan die relatie zit. Lukt het om aan de kant van de moeder te gaan staan en haar kijk op het leven en op Alice je voor te stellen?

De moeder speelt een zeer kleine rol in Alices volwassen leven, in feite verdwijnt ze uit beeld. Vriendin Svea echter blijft, in goede en in slechte tijden. Alice leert haar kennen als ze beiden als 18-jarigen aan het conservatorium gaan studeren. Wat is dit voor vriendschap, hoe kan het dat die twee, die zo’n verschillend leven leiden, zo trouw zijn aan elkaar?

Naast deze vrouwen spelen enkele mannen een rol in haar leven, daarvan zijn Duk en Mark de belangrijkste. Het is boeiend om ook die relaties te observeren en te ontdekken wat ze voor haar betekenen.

Thematiek

Waar draait het om in deze roman? Ik haal drie onderwerpen naar voren: de ontwikkeling van Alice van kind tot een gevierd componiste in een door mannen gedomineerde muziekwereld; het proces van muziek componeren; de wens en inspanningen om moeder te worden. Zijn ze alle drie even belangrijk?

Het lijkt alsof voor Alice dat laatste het belangrijkste in het leven is: moeder worden, haar dochter in het gezicht kijken. Hoe is ze daarmee bezig? En is dat begrijpelijk of te verklaren? Heeft het met haar karakter te maken, met haar ervaringen in het verleden of met de maatschappij waarin ze leeft?

Kijk in verband hiermee ook eens naar Alices gemoedstoestand in verschillende situaties. Er is een wereld van verschil tussen haar houding in de fertiliteitskliniek of in een repetitieruimte met orkestleden of achter haar bureau aan het werk. Waar zou je haar op attent willen maken als je haar vriend of vriendin was?

Tijdlagen

Het verhaal bestaat uit meerdere tijdlagen. Heden en verleden wisselen elkaar voortdurend af. Alices jeugdjaren, haar studietijd aan het conservatorium als enig meisje tussen jongens in de compositieklas, haar huwelijksjaren met Mark. En in het heden volg je haar in haar afspraken aan de fertiliteitskliniek.

Als lezer word je heen en weer geslingerd tussen heden en verleden, tik tak tik tak, in een snel ritme. De auteur heeft er niet voor gekozen om Alices verhaal chronologisch te vertellen. Is dat jammer? Of versterkt deze aanpak de thematiek juist?

Structuur

Wat opvalt is dat het boek is verdeeld in 60 korte hoofdstukken van drie tot hooguit zes pagina’s. Alles in het boek draait om muziek. Enquist is naast schrijfster ook musicus en op de hoogte van structuren in composities. Zou zelfs de structuur van deze roman geënt zijn op muziek? Een partituur van een muziekstuk heeft systemen die elk een aantal maten hebben, variërend van drie tot zes. Elk hoofdstuk is wellicht te vergelijken met een systeem waarin de pagina’s de maten zijn.

Het boek gecomponeerd als muziekstuk? Met tempowisselingen? Vertraging waar gedetailleerd wordt verteld? Versnelling waar een periode in een enkele zin wordt samengevat? Met een leidmotief? Is het een houdbare vergelijking?

Een tip tot slot

Lees na het hele verhaal opnieuw hoofdstuk 1. Wat zegt het je nu? En welk verband leg je met de allerlaatste woorden op pagina 296?

Beeldspraak en vergelijking

Enquists stijl is helder en er is geen sprake van bloemrijk taalgebruik. Maar er is wel degelijk sprake van verbeelding en vergelijking. Beelden roepen bij Alice klanken op. De tekening (penseel en aquarel) van Co Westerik op de omslag is daar het meest pregnante voorbeeld van: het touwtje springende meisje. Van 1976 tot 1988 was het te zien als reliëf op de muur van het politiebureau Haagseveer in Rotterdam, tot het pand gesloopt werd. Er is actie ondernomen om het opnieuw aan te brengen, nu op een wand van het Oogziekenhuis in Rotterdam.

Wat betekent dit gesloopte reliëf voor Alice? En hoe weet zij dit beeld om te zetten in muziek? Kun je je daar iets bij voorstellen als je erover leest (pag. 264 en 294)? En wat te denken van al die gedachten die Alice aan de componist Haydn wijdt? Zij heeft ongeveer alles gelezen wat er over hem te lezen valt. Waartoe? Wat spreekt haar zo in hem aan? Is het voor ons als lezers bruikbare informatie om Alice te doorgronden?

Alice zelf komt met een mooie vergelijking als ze haar eerste gesprek heeft over het jubileumstuk voor het KSO. ‘Een bevruchting is het, er wordt iets in mij geplant en de komende maanden zal dat gaan groeien, gedetailleerder worden, steeds duidelijker een stuk met een specifiek, eigen karakter, groter en groter tot het klaar is om naar buiten te komen. Idiote vergelijking.’ (pag. 123) Hoe idioot is die vergelijking?

Auteur

Anna Enquist is het pseudoniem van Christa Widlund-Broer (19 juli 1945). Zij gebruikt haar talenten op meerdere terreinen. Ze studeerde piano, cello en psychologie. Ze werkt al jaren als psychoanalytica, maar was ook als docent verbonden aan het Sweelinck Conservatorium. Daarnaast schreef ze gedichtenbundels en romans die bij een groot lezerspubliek goed ontvangen werden, ook in vertaalde vorm in Europese landen en daarbuiten.

Anna Enquist. Sloop. Amsterdam: De Arbeiderspers, 2021. 296 pp. €22,50 (hardcover), €13,99 (e-book), €14,99 (luisterboek). ISBN 9789029545136.