Epidemieën

Gedurende de corona-pandemie was er soms kritiek te horen op de kerken: zij kregen in belangrijke mate vrijstelling van de strenge maatregelen en waren daarom in staat om bijeen te blijven komen. Er waren verschillen te zien in de manier waarop kerkgemeenschappen met deze vrijheid omgingen. Veel kerken hielden zich aan het advies van dertig personen per dienst, op andere plaatsen werd alleen nog maar online gevierd. Enkele gemeenschappen trokken zich van de adviezen weinig aan en kwamen met honderden bij elkaar. Hoe gingen de kerken de afgelopen eeuwen om met epidemieën, en is er iets veranderd?

Heiligen

Uiteraard heeft de rooms-katholieke traditie een aantal heiligen die werden aangeroepen om epidemieën te bezweren. Dat zijn er te veel om hier op te noemen, en velen zijn na het Tweede Vaticaans Concilie van de heiligenkalender afgevoerd. Heiligen die nu nog wel aangeroepen worden, zijn Cosmas en Damianus (feestdag 26 september) en Remigius (feestdag 14 januari). Dat de H. Corona (feestdag 14 mei) al eeuwenlang bij epidemieën zou worden aangeroepen is een misverstand.

Houding van de kerken

In eerdere pandemieën was de houding van de kerken veelal gericht op boetedoening en gebed. Vaak had dat grote bijeenkomsten tot gevolg, met als resultaat dat de besmettingscijfers eerder toenamen dan daalden. De reactie van de meeste kerken op de huidige pandemie verschilt op een aantal wezenlijke punten met de aanpak uit het verleden. Zo is er veel minder sprake van het idee dat de epidemie een straf van God zou zijn, en is het accent op boetedoening verschoven naar gebed voor de slachtoffers en de zorgverleners. In tegenstelling tot eerdere epidemieën wordt er nu door verreweg de meeste kerken gehoor gegeven aan het advies om met niet te veel mensen samen te komen, veel gemeenschappen vieren zelfs (vrijwel) geheel online.
De rooms-katholieke kerk heeft van bisschopswege een aantal dwingende maatregelen afgekondigd ten aanzien van het aantal mensen dat in een dienst aanwezig mag zijn, maar ook ten aanzien van de toediening van de sacramenten: zo mag de H. Communie alleen worden uitgereikt van achter een spatscherm, middels een ‘eucharistisch pincet’ (dat overigens al een eeuwenlange geschiedenis kent).

De Zwarte Dood

Halverwege de veertiende eeuw trok een builenpestepidemie door (vooral) Europa die rond de 75 miljoen levens eiste. De reactie van de kerk bestond uit het doen van boete, waardoor mensen in groten getale werden aangemoedigd de kerk te bezoeken. De pest werd gezien als een ‘gave Gods’ om zondaars te bewegen tot inkeer te komen. ‘Flagellanten’ trokken, klaagliederen zingend en zichzelf geselend, van stad tot stad om de mensen op te roepen tot boetvaardigheid. Dat deze maatregelen de pest eerder verspreidden dan tegenhielden kan geen verrassing zijn.

Jodenvervolging

Omdat de Zwarte Dood bij Joden veel minder slachtoffers eiste, werden de Joden gezien als de schuldigen aan het veroorzaken en verspreiden van de pest. Gedacht werd dat de Joden een gif hadden samengesteld waarmee waterbronnen in christelijke wijken werden vergiftigd. In werkelijkheid hielden Joden zich aan de in het Oude Testament voorgeschreven reinheidswetten, waardoor de besmettingskans in Joodse wijken beduidend lager lag. De gevolgen waren catastrofaal: vermoedelijk hebben de vele pogroms enkele tienduizenden Joden het leven gekost. Veel Joden vluchtten naar Polen, waar de Zwarte Dood weinig slachtoffers maakte.

Liturgie in tijden van epidemieën

Wanneer fysieke samenkomsten worden verboden of afgeraden, bestaat de mogelijkheid tot ‘online vieren’. Er zijn verschillende mogelijkheden: de meest voorkomende zijn het vooraf opnemen of live streamen van diensten. Liturgische innovaties komen daarbij niet vaak voor, in de meeste gevallen gaat het om een tamelijk traditionele liturgie (vaak wel fors ingekort) die wordt uitgezonden. Op meerdere plekken wordt er in combinatie met zo’n online viering een online bijeenkomst georganiseerd via Zoom of Google Teams. Hoewel een online bijeenkomst een fysieke nooit helemaal kan vervangen, is het goed dat er op deze manier toch alternatieven zijn.

De Bijbel en epidemieën

In de Bijbel komen epidemieën regelmatig voor. Vrijwel altijd gaat het om een goddelijke interventie: in 2 Samuël 24,15v breekt door toedoen van een Engel van de Heer de pest uit, in 2 Koningen 19 vinden 185.000 soldaten in één keer de dood, ook door een Engel van de Heer. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in later tijden epidemieën als een teken werden gezien: ofwel een straf van God, ofwel het naderen van het Laatste Oordeel.

Zonder dat het woord epidemie daarbij genoemd wordt, staat er in de eerste bijbelboeken een groot aantal reinheidsvoorschriften, niet alleen ten aanzien van hygiëne, maar ook met betrekking tot de omgang met zieken. Hoewel de medische kennis van toen niet in verhouding staat tot die van nu, moet er in ieder geval een minimaal begrip zijn geweest van hoe ziektes zich verspreiden: veel voorschriften zijn gebaseerd op goede hygiëne en het afzonderen van zieken.

De Spaanse Griep

De Spaanse Griep was een grieppandemie in de jaren 1918-1919, die aan 20 tot 100 miljoen mensen het leven kostte. Ook nu zochten velen hun heil in de kerken, wederom aangemoedigd door het idee dat de epidemie een straf van God was, en bidden om vergeving de enige manier was om aan de ziekte te ontkomen. Ten aanzien van de bestrijding van de epidemie was er (afgezien van adviezen inzake hygiëne en quarantaine) geen landelijk beleid: de bestrijding van ziektes werd aan de gemeentelijke overheden overgelaten. Dit had tot gevolg dat de maatregelen per plaats sterk verschilden: in de ene plaats werden nauwelijks maatregelen genomen, in een andere plaats werden alle bijeenkomsten, inclusief kerkdiensten, verboden.