Eschatologisch Schriftgebruik in het Nieuwe Testament in het licht van de rollen van de Dode Zee

Inleiding

Eschatologische denkbeelden in het Nieuwe Testament zijn in de moderne wetenschap aan wisselende belangstelling onderhevig geweest, afhankelijk van de verbanden die gelegd werden tussen teksten, historisch Jezus- onderzoek en vroegchristelijke gemeenschappen.
1 Zie de tegengestelde benaderingen van M.J. Borg, ‘A Temperate Case for a Non-Eschatological Jesus’, Forum 2 1986, 81-102 (herdrukt in M.J. Borg, Jesus in Contemporary Scholarship, Valley Forge 1994, 47-68) en D.C. Allison, ‘A Plea for Thoroughgoing Eschatology’, Journal ofBiblical Literature113 1994, 651-668.
In dit verband is de joodse context waarin Jezus en zijn vroegste volgelingen leefden en dachten een terugkerend vraagstuk. De zoektocht naar joodse eschatologische denkbeelden in de eerste eeuw n. C. wordt sinds de jaren ’90 gevoed door een stroom van nieuwe publicaties van en over de rollen van de Dode Zee. Hoe kunnen de rollen van de Dode Zee ons informatie verschaffen over bestaande vragen op het gebied van nieuwtestamentische eschatologie, c.q. nieuw licht werpen op zaken die tot nog toe onduidelijk waren?

Eschatologisch Schriftgebruik in het Nieuwe Testament veronderstelt eerst en vooral het Oude Testament als uitgangspunt.
2 Aangezien het Nieuwe Testament uitgangspunt is van dit artikel, is de term ‘Oude Testament’ bruikbaar, maar in vergelijking met de Dode-Zeerollen zal ik ook de termen ‘Bijbel’ of ‘Schrift’ hanteren, zoals die gebruikt werden vóór de volledige canonisering van de Hebreeuwse Bijbel. 2 Petr. 3:15b-16 getuigt van een
De eschatologischeuitleg kan soms al beter begrepen worden in het licht van nieuwe informatie over de literaire overlevering en receptie van de Schrift in de late tweede tempel periode. Zulke informatie kan verkregen worden uit bijbelse Dode- Zeerollen, maar ook uit Schriftcitaten in niet-bijbelse rollen.

Verder kan de eschatologische interpretatie zelf het onderwerp zijn van vergelijkende studie. Er is eerder veel studie gemaakt van bijbelinterpretatie in Qumran teksten,
3 Zie bijvoorbeeld het recente overzicht in M. Henze (red.),Biblical Interpretation at Qumran (Studies in the Dead Sea Scrolls and Related Literature), Grand Rapids 2005.
ook in vergelijking met het Nieuwe Testament,
4 G.J. Brooke, ‘Biblical Interpretation in the Qumran Scrolls and the New Testament’, in L.H. Schiffrnan,
5Tov, & J.C. VanderKam (red.),The Dead Sea Scrolls Fifty Years after their Discovery. Proceedings of the Jerusalem Congress, July 20-25, 1997, Jeruzalem 2000, 60-73, en idem, ‘Shared Intertextual Interpretations in the Dead Sea Scrolls and the New Testament’, in M.E. Stone & E.G. Chazon (red.),Biblical Perspectives. Early Use and Interpretation of the Bible in Light of the Dead Sea Scrolls (Studies on the Texts of the Desert of Judah 28), Leiden 1998, 35-57; resp. herdrukt in G.J. Brooke (red.),The Dead Sea Scrolls and theNew Testament, Minneapolis 2005, 52-69 en 70-94.
maar, anders dan losse case-studies, heeft de vergelijking van eschatologisch Schrift- gebruik nog relatief weinig aandacht gekregen. Als op dit vlak parallellen tussen Qumran teksten en nieuwtestamentische passages voldoende gefundeerd zijn, kunnen ze als gemeenschappelijke traditie uitgelegd worden.

De te behandelen deelonderwerpen die achtereenvolgens aan de orde zullen komen betreffen de nieuwe stand van zaken in de wetenschappelijke discussie over de rollen van de Dode Zee sinds de jaren ’90; vooronderstellingen over nieuwtestamentische eschatologie; en Schriftoverlevering en eschatologische bijbelinterpretatie. Dit brede overzicht dient om mogelijke raakvlakken tussen vroegchristelijke en joodse exegetische tradities aangaande eschatologie op te sporen met behulp van nieuwe informatie en inzichten van Qumran studies. Ter conclusie zal dit essay de raakvlakken en verschillen op hun merites beoordelen en in een traditie-historisch perspectief plaatsen daar waar dat mogelijk is.

1. Overwegingen over de Dode-Zeerollen, de Qumran gemeenschap en eschatologie

Tot in de jaren ’90 deed de identificatie van de rollen van de Dode Zee – gevonden in de grotten nabij Khirbet Qumran – met de Essenen, zoals in hun gebruiken en denkbeelden beschreven door Philo, Flavius Josephus en Plinius, vrij algemene opgang. Volgens een breed gedragen consensus was de verzameling en in belangrijke mate ook de productie van de rollen uit de 11grotten het werk van de Esseense Qumran gemeenschap.
6 Voor een overzicht van argumenten ter ondersteuning van de Esseense hypothese, zie J.C. VanderKam, The Dead Sea Scrolls Today, Grand Rapids/Londen 1994, 71-119.
De gedachtegang over de oorsprong van deze gemeenschap werd verder uitgewerkt in de Groningse hypothese.
7 F. Garcia Martinez & A.S. van der Woude, ‘A “Groningen” Hypothesis of Qumran Origins and Early History’,Revue de Qumran 14 1990, 521-541.
Onder voor Essenen kenmerkende denkbeelden, die weerspiegeld zijn in zowel de klassieke bronnen als sectarische Qumran teksten, vallen onder meer determinisme en het eschatologische geloof in het hiernamaals.
8 VanderKam, The Dead Sea Scrolls Today, 76-81.
In een vroeg stadium van Qumran studies werden eschatologische en messiaanse denkbeelden in Qumran teksten ook opgevoerd als belangrijke context voor nieuwtestamentische eschatologie.
9 K. Stendahl, ‘The Scrolls and the New Testament. An Introduction and a Perspective’, in K. Stendahl (red.),The Scrolls and the New Testament, Londen 1958, 1-17, 7 en 9-17,
Een interessant recent punt van discussie is de vraag of materiële cultuur aanwijzingen biedt voor Esseens geloof in het hiernamaals.
10 Zie E. Puech, ‘The Necropolises of Khirbet Qumran and ‘Ain el-Ghuweir and the Essene Belief in Afterlife’,Bulletin of the American Schools of Oriental Research 312 1998, 21-36; bekritiseerd door P.R. Davies, ‘Death, Resurrection, and Life after Death in the Qumran Scrolls’, in A.J. Avery-Peck & J. Neusner (red.),Judaism in Late Antiquity 4. Death, Life-after-Death, Resurrection and the World-to-Come in the Judaisms ofAntiquity(Handbuch der Orientalistik 1/49), Leiden 2000, 189-211, 208.

Sinds de jaren ’90 is er in toenemende mate kritiek gekomen op de consensus over de Esseense hypothese, die soms onterecht veel samenhang tussen sectarische Qumran teksten onderling en harmonie met klassieke bronnen over de Essenen veronderstelde.
11 Bijvoorbeeld L. Cansdale, Qumran and the Essenes. A Re-Evaluation of the Evidence(Texte und Studien zum antiken Judentum 60), Tübingen 1997, 34-41 (‘Some Inconsistencies within the Rule Scrolls’).
Verder zijn er nieuwe materiële vragen gekomen inhet archeologisch debat waarin de (herbevestiging van de relatie tussen Khirbet Qumran en de Dode-Zeerollen het meerderheidsstandpunt is.
12 Zie J. Magness, The Archaeology of Qumran and the Dead Sea Scrolls (Studies in the Dead Sea Scrolls and Related Literature), Grand Rapids 2002; voor een recente altematieve hypothese, zie Y. Hirschfeld, Qumran in Context. Reassessing the Archaeological Evidence, Peabody 2004.
Als terechte kritiek op bepaalde terreinen in acht wordt genomen, kan de Esseense hypothese niettemin bruikbaar zijn als werkhypothese op grond van belangrijke overeenkomsten in vergelijkende studie
13 Zie E.J.C. Tigchelaar, ‘De Dode-Zeerollen: wat we weten na ruim vijftig jaar’, in E.J.C. Tigchelaar en
14Garcia Martinez (red.),Fragmenten uit de woestijn. De Dode-Zeerollen opnieuw bekeken, Zoetermeer 2003, 9-19; W. van Peursen, ‘Qumran Origins: Some Remarks on the Enochic/Essene Hypothesis’, Revue de Qumran 202001,241-253.
en de representatieve vondst van sectarische teksten verspreid over de 11

grotten.
15 C.A. Newsom, ‘ “Sectually Explicit” Literature from Qumran’, in W.H. Propp, B. Halpem, & D.N. Freedman (red.),The Hebrew Bible and Its Interpreters, Winona Lake 1990, 167-187.
Het verder testen van deze werkhypothese wordt ook noodzakelijk geacht in recente studies die ingaan op de classificatie van Qumran teksten als sectarisch c.q. Esseens.
16 Zie J.G. Campbell, ‘The Qumran Sectarian Writings’, in W. Horbury, W.D. Davies, & J. Sturdy (red.),Cambridge History of Judaism III. The Early Roman Period, Cambridge 1999, 798-821; A. Lange, ‘Kriterien essenischer Texte’,en C. Hempel, ‘Kriterien zur Bestimmung “essenischer Verfasserschaft” von Qumrantexten’,in J. Frey & H. Stegemann (red.),Qumran kontrovers. Beiträge zu den Textfunden vom Toten Meer (Einblicke 6), Paderborn 2003, 59-69 en 71-85.

Het inmiddels beschikbare corpus aan zowel sectarische als niet- sectarische Qumran teksten biedt nieuwe aanknopingspunten voor de studie van eschatologische denkbeelden en hun exegetische basis. Een aantal in het oog springende voorbeelden volstaan hier. De in 1994 gepubliceerde sectarische tekst 4QEnige van de werken der Wet (4QMMT)
17 E, Qimron & J. Strugnell, Qumran Cave 4. V: Miqsat Ma’ase ha-Torah(Discoveries in the Judaean Desert 10), Oxford 1994.
bevat een uit zes handschriften (4QMMT^{a f}= 4Q394-399) gereconstrueerde adhortatieve sectie C, waaruit een uitgesproken eschatologische oriëntatie naar voren komt. MMT C 12-16 verwijst bijvoorbeeld naar de deuteronomistische verbondsgedachte (Deut. 30:1-2, 31:29) en MMT C 20-22 geeft te kennen dat hierbij behorende zegeningen en vloekwoorden ook in een perspectief doorlopend naar de eindtijd gezien moeten worden:

En wij onderkennen dat sommige van de zegeningen en vloekwoorden (reeds) zijn uitgekomen, die staan geschreven in het b[oek van Mo]zes. En dit is het eind der dagen, waarin zij weer naar Isra[ël] zullen komen, voor im[mer …] en zij zullen geen keer nemen (…), maar de goddelozen zullen godde[lo]os handelen (Dan. 12:10).

18 Vertaling van Dr. F. Garcia Martinez & Dr. A.S. van der Woude, De rollen van deDode Zee. Ingeleiden in het Nederlands vertaald, Kämpen enz. 1994-. 1 1994, 131.

Het eschatologische perspectief legitimeert zich met name op grond van het ‘boek van Mozes’, maar verwijst ook naar de koningen van Israël, met name David (C 18-20, 23-26), en zinspeelt op woorden van Dan. 12:10 (C 22). Deze tekst biedt tevens unieke informatie over sectarische afscheiding van de Qumran gemeenschap (C 7).

Eschatologisch georiënteerde teksten waarover sinds publicatie in de jaren ’90 discussie bestaat of ze als sectarisch dan welniet-sectarisch beschouwd moeten worden, zijn 4QTijd der Gerechtigheid (4Q215a, ohm 4QTNaph1 II),
19 Sinds de late jaren ’90 is dit als zelfstandig tekstfragment herkend, uitgegeven en becommentarieerd. Zie E.G. Chazon & M.E. Stone, ‘4QTime of Righteousness(4Q215^a, Olim 4QTNaphtali):A Preliminary Publication of Fragment 1ii’, in D.W. Parry & E. Ulrich (red.),The Provo International Conference on the
20Dead Sea Scrolls. Technological Innovations, New Texts, and Reformulated Issues (Studies on the Texts of the Desert of Judah 30), Leiden 1999,, 124-125; E.G. Chazon & M.E. Stone, ‘215a. 4QTime of Righteousness’, in S.J. Pfann et al. (red.),Qumran Cave 4. XXVI: Cryptic Texts and Miscellanea, Part 1(Discoveries in the Judaean Desert 36), Oxford 2000, 172-184 en plaat vm.
4Q475 (Nederlandse werktitel ‘4QNieuwe Aarde’),
21 Geïntroduceerd dóórT. Elgvin, ‘Renewed Earth and Renewed People: 4Q475’, in Parry & Ulrich (red.),The Provo International Conference, 576-91; editio princeps in Pfann et al. (red.),Cryptic Texts and Miscellanea, Part I, 464-473 en plaat XXXI.
en 4Q Over de Opstanding (.Een messïaanse apocalyps, 4Q521).
22 Voorpublicatie É. Puech, ‘Une apocalypse messianique (4Q521)’,Revue de Qumran 15 1992, 475-522; editio princeps in Qumran Grotte 4. XVIII: Textes hêbreux (4Q521-4Q528, 4Q576-4Q579) (Discoveries in the Judaean Desert 25), Oxford 1997, 1-37 en platen I-III. Cf. Garcia Martinez & Van der Woude, De rollen van de Dode Zee, dl. 1, 420-424; F. Garcia Martinez & E.J.C. Tigchelaar, The Dead Sea Scrolls Study Edition (. (1: IQI-4Q273; 2: 4Q274-11Q31)), Leiden enz. . 2, 1044-1047.
Deze drie teksten-bevatten geenSchrift- citaten, maar zijn wel bijbels geïnspireerd, bijvoorbeeld door Jesaja en Psalmen, en bevatten verder raakvlakken met apocalyptische teksten als 1 Henoch.

Tenslotte verdient een groep pseudepigrafïsche of ‘para-bijbelse’ Qumran teksten waarin eschatologische denkbeelden voorkomen vermelding. Dit zijn cycli rond de bijbelboeken Daniël en Ezechiël. De in 1996 officieel gepubliceerde Pseudo-Daniël teksten (4QpsDan^a‘^c ar = 4Q243-245)
23 J. Collins & P.W. Flint, ‘Pseudo-Daniel’, in G.J. Brooke et al. (red.),Qumran Cave 4. XVII: Parabiblical Texts, Part 3 (Discoveries in the Judaean Desert 22), Oxford 1996, 95-164. Collins en Flint reconstrueren een gecombineerde tekst op grónd van 4Q243-244 (133-52) en daarnaast 4Q245 (153-64).
bevatten fragmenten over de verzameling van uitverkorenen (4Q243 frg. 24) dan wel terugkeer van heiligen (4Q245 frg. 2) na een strijd tussen goed en kwaad. Het is een punt van discussie of fragment 2 van 4Q Pseudo-Daniël⁰ (4Q245) zinspeelt op de eschatologische opstanding van de rechtvaardigen, als in Dan. 12:2-3. Dit is afhankelijk van de lezing pay’ dan welpölp¹ in regel 4
24 De vertaling ‘zij zullen oprichten’ door Garcia Martinez en Van der Woude (De rollen van de Dode Zee,dl. 2, 438) veronderstelt de pael Timp’, terwijl Garcia Martinez en Tigchelaar (The Dead Sea Scrolls Study Edition dl. 1, 492-493) alsook P.W. Flint (‘The Daniel Tradition at Qumran’, in C.A. Evans & P.W. Flint (red.),Eschatology, Messianism, and the Dead Sea Scrolls (Studies in the Dead Sea Scrolls and Related Literature), Grand Rapids 1997, 52) [imp’ lezen en respectievelijk ‘[thjey then shall arise’ en ‘[thjese then will arise’ vertalen.
en zijn duiding in dit fragment.
25 Davies, ‘Death, Resurrection, and Life after Death in the Qumran Scrolls’, 189-211, 208 en n. 16 noemt 4Q245 tezamen met 4Q542 1 II 5 als mogelijke maar niet bewijsbare aanduidingen van de opstanding.
Verschillende auteurs zijn het er wel over eens dat dit fragment evenals fragment 24 van 4Q243 een eschatologisch perspectief heeft.
26 Garcia Martinez & Van der Woude, De rollen van de Dode Zee, dl. 2, 435-436; Flint, ‘The Daniel Tradition at Qumran’, 50 (‘The Eschatological Period’) en 52 (‘The Eschatological Conclusion’); J.J. Collins, Apocalypticism in the Dead Sea Scrolls, Londen 1997, 17.
4Q246, die in de officiële uitgave door E. Puech betiteld wordt als ‘Daniël apocryphon’,
27 É. Puech, ‘246. 4QApocryphe de Daniel ar’, in Brooke et al. (red.),Parabiblical Texts, Part 3, 165-184.
staat in een losser verband met Daniël, getuige andere benamingen als ‘4Q Arameese Apocalyps’ en ‘4Q Zoon van God’.
28 Garcia Martinez & Van der Woude, De rollen van de Dode Zee, dl. 2, 161-163.

Niettemin heeft dit eschatologisch c.q. messiaans georiënteerde werk intertextuele raakvlakken met Daniël.
29 Zie Collins, Apocalypticism in the Dead Sea Scrolls, 17-8 en 82-85 die verbanden met Dan. 4 en 7 noemt.
Handschriften van PseudoEzechiël (4QpsEz^a_e= 4Q385, 4Q386, 4Q385c, 4Q388, 4Q391), waarvan het overgrote deel is uitgegeven in 2001,
30 D. Dimant, ‘Pseudo-Ezekiel’, in idem, Qumran Cave 4. XXI: Parabiblical Texts, Part 4: Pseudo- Prophetic Texts (Discoveries in the Judaean Desert 30), Oxford 2001, 7-90 (4QpsEzek^ad); 4Q391 (4QpapPseudo-Ezekiel^c) is uitgegeven door M. Smith in M. Broshi et al. (red.),Qumran Cave 4. XIV: Parabiblical Texts, Part 2 (Discoveries in the Judaean Desert 19),- Oxford 1995, 195-214.
bevatten fragmenten over de opstanding in de context van verwijzingen naar Ez. 37 (4Q385 2; 4Q386 11; 4Q388 8).

Op grond van bovenstaand overzicht kan gesteld worden dat sinds de jaren ’90 de potentiële relevantie van de Dode-Zeerollen voor de studie van eschatologisch Schriftgebruik-in het Nieuwe Testament is toegenomen. De tekstuele basis voor studie van eschatologie in de Dode-Zeerollen is veel- omvattender geworden, aangezien er nieuwe sectarische, niet-sectarische en pseudepigrafische teksten beschikbaar zijn en de overlevering van de Schrift geëvalueerd kan worden in het licht van de bijbelse rollen. Terwijl het archeologische debat recent opnieuw in beweging is, kan wel de balans worden opgemaakt dat Khirbet Qumran in al zijn uniciteit niet als ‘eiland’ bestudeerd behoort te worden.
31 Zie K. Galor, J.-B. Humbert, & J. Zangenberg (red.),Qumran, the Site of the Dead Sea Scrolls. Archaeological Interpretations and Debates (Studies on the Texts of the Desert of Judah 57), Leiden 2006.
Uitgaande van de Esseense werkhypothese en de mogélijke bredere vertakkingen van niet-sectarische teksten en tradities in joods gedachtengoed voor 70 n. C. krijgt een vergelijkend onderzoek naar eschatologische Schriftuitleg het juiste reliëf.

2. Vooronderstellingen over nieuwtestamentische eschatologie

Alvorens op eschatologisch Schriftgebruik in te gaan, verdienen vooronderstellingen over nieuwtestamentische eschatologie een korte vermelding. Veel overzichten op dit terrein beschrijven een spanningsveld tussen passages die een gerealiseerde dan wel geïnaugureerde eschatologie weerspiegelen en passages die een futurische eschatologie veronderstellen.
32 Zie bijvoorbeeld W.G. Kümmel, Promise and Fulfilment. The Eschatological Message of Jesus (vert, uit het Duits door D.M. Barton; Studies in Biblical Theology 23), Londen 1961², 141-155; O.D. Vena, The Parousia and Its Rereadings. The Development of the Eschatological Consciousness in the Writings of the New Testament (Studies in Biblical Literature 27), New York 2001, 266; J.D.G. Dunn, The Theology of Paul the Apostle, Londen 1998, 461-498; idem, Jesus Remembered (Christianity in the Making 1), Grand Rapids 2003,383^487,405.
De vraag hoe deze verschillende aspecten van eschatologie gerelateerd moeten worden aan de historische Jezus en latere ontwikkelingen in vroegchristelijke theologie alleen bij benadering beantwoord worden met behulp van redactie-kritiek en criteria van historisch-Jezusonderzoek. In recente discussies wordt in toenemende mate erkend dat de constructie van een niet-ëschatologisch Jezusbeeld door redactie-kritischeanalyse van de gemeenschappelijke bron Q van Mattetis en Lucas op oneigenlijke gronden tot stand komt.
33 J. Schröter (‘Markus, Q und der historische Jesus. Methodische und exegetische Erwägungen zu den Anfängen der Verkündigung Jesu’,Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 89 1998, 173-200, 175-6 en 199) waarschuwt in dit verband tegen radicaal gebruik van redactie-kritiek als uitsnijdingsinstrument; zie ook C.M. Tuckett, ‘Q and the Historical Jesus’,in J. Schröter & R. Brucker (red.),Der historische Jesus. Tendenzen und Perspektiven der gegenwärtigen Forschung (Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft 114), Berlin 2002, 213-241.
Bij het vraagstuk naar overleveringen over Jezus, in het bijzonder eschatologische tradities, is de relatie tot de joodse context van de eerste eeuw n. C. één van de niet weg te denken criteria van historisch Jezusonderzoek.

Het belang van bijbelinterpretatie en post-bijbelse exegetische tradities in nieuwtestamentische geschriften is niet te overschatten. Het is een algemeen erkend feit dat de beweging van vroegste volgelingen van Jezus profetisch geïnspireerd was, getuige de duiding van het begin van het evangelie in termen van Jes. 40:3 als de bereiding van de weg van de Heer (Mare. 1:3; Mat. 3:3; Luc. 3:4-6;. Joh. 1:23). De eschatologische denkbeelden in nieuwtestamentische passages, zoals bijvoorbeeld de synoptische ‘eschatologische rede’ (Mare.13 parr.), Jezus’ confrontatie met schriftgeleerde ideeën over de Messias (Mare. 12:35-37a), en Paulus’ uiteenzetting over de opstanding in 1 Kor. 15, grijpen allemaal op verschillende punten terug naar de Schrift. Het hierna volgende overzicht beoogt representatieve voorbeelden van eschatologisch Schriftgebruik te geven, zonder daarbij enerzijds de pluriformiteit en ontwikkeling in nieuwtestamentische eschatologie uit het oog te verliezen en anderzijds het gevaar te lopen teksten te veel in een isolement te bestuderen.

3. Eschatologisch Schriftgebruik

Eschatologische passages in het Nieuwe Testament putten uit een diversiteit van Schrift-bronnen. Niettemin is het mögelijk om een aantal bijbelboeken aan te wijzen waarvan de eschatologische duiding veelvuldig voorkomt en over het algemeen is eschatologische interpretatie een belangrijke component van de interpretatie van profetische boeken,
34 Over de vraag van eschatologie in de Profeten an sichlopen de meningen uiteen. W.H. Schmidt (‘Aspekte der Eschatologie im Alten Testament’,Jahrbuch für Biblische Theologie 8 1993, 3-23) relateert de oorsprong van eschatologie aan (een bepaald stadium van) israelitische Profeten-traditie; H.G. Reventlow, ‘The Eschatologization of the Prophetie Books: A Comparative Study’, in H.G. Reventlow (red.),Eschatology in the Bible and in Jewish and Christian Tradition (Supplementsto Journal for the Study of the Old Testament: 243), Sheffield 1997, 169-188 brengt eschatologisering in verband met redactionele toevoegingen aan de boeken van de Profeten. Tegenover de eschatologische duiding brengt S. Talmon (‘The Signifïcation of mns and D’D’nmns in the Hebrew Bible’, in S.M. Paul et al. (red.),
35Emanuel. Studies in Hebrew Bible, Septuagint, and Dead Sea Scrolls in Honor of Emanuel Tov (Supplements to Vetum Testamentum 94), Leiden 2003′, 795-810) een ‘reëel-historische’ duiding van de termen JvnnK (einde) en O’li’nnnnK (het einde der dagen) in onder meer de Profeten in stelling.
hetzij in een nieuw- testamentische context,
36 Zie bijvoorbeeld R.T. France, Jesus and the Old Testament. His Application of Old Testament Passages to Himself and His Mission, Londen 1971, 83-163, 83-86, die wat betreft het thema eschatologie hoofdzakelijk de Profeten, en daarnaast de Psalmen, noemt.
hetzij in de vergelijkende- context van de Dode- Zeerollen.
37 Zie de Qumran peshariem lQpMic 8-10; lQpHab VII en XIII; 4QpIsa^a 2-6, 17-25 en 8-10; 4QpNah 3-4 IV. Vgl. A. Steudel, ‘O’ffTItvinttin the Texts from Qumran’, Revue de Qumran 16 1993, 225-246 die de interpretatie van de Profeten eveneens noemt als belangrijke context voor ‘Esseense eschatologie’.
De meest veelvuldig aangehaalde bijbelboeken in het Nieuwe Testament zijn Jesaja en de Psalmen,
38 Zie bijv. C.A. Evans, ‘From Gospel to Gospel: The Function of Isaiah in the New Testament’, in C.C. Broyles & C.A. Evans (red.),Writing and Reading the Scroll of Isaiah. Studies of an Interpretive Tradition (Supplements to Vetum Testamentum 70/2 – Formation and Interpretation of Old Testament Literature, 1/2), Leiden 1997, 651-691; S. Moyise & M.J.J. Menken (red.),The Psalms in the New Testament (The New Testament and the Scriptures of Israel), Londen 2004,2.
hetgeen ook zijn weerslag vindt in verwijzingen naar en zinspelingen op deze twee bijbelboeken in eschatologisch georiënteerde passages.
39 Aangaande eschatologisch gebruik van Jesaja, zie bijvoorbeeld Mare. 9:48; Mat. 24;29; Luc. 7:20-22/ Mat. 11:3-5; 1 Kor. 15:54; Rom. 11:26-27; Op. 21:1. Aangaande eschatologisch gebruik van de Psalmen, zie bijvoorbeeld Marc. 11:9-10 parr., 12:36 parr.;1 Kor. 15:25, 27; Op. 2:26-27.
Apocalyptische voorstellingen in het boek Daniël (met name Dan. 7:11-12) zijn evenzeer terugkerende issues. Dit vergelijkende overzicht zal daarom voorbeelden behandelen van het eschatologische gebruik van passages uit Jesaja, Psalmen, en Daniël, als op zichzelf staande passages dan wel in combinatie met andere passages.

Wat betreft het boek van Jesaja hebben verschillende auteurs al gewezen op de ‘eschatologische nadruk’ die Jesaja krijgt in zowel de literatuur van Qumran als het Nieuwe Testament.
40 Zie bijvoorbeeld M. Abegg Jr., P. Flint, & E. Ulrich, The Dead Sea Scrolls Bible. The Oldest Known Bible Translated for the First Time into English, San Francisco 1999, 270-271; P.W. Flint, ‘The Book of Isaiah in the Dead Sea Scrolls’, in E.D. Herbert en E. Tov (red.),The Bible as Book The Hebrew Bible and the Judaean Desert Discoveries, Londen 2002, 229-251, 242-.J. Brooke, ‘Isaiah in the Pesharim and Other Qumran Texts’, en C.A. Evans, ‘From Gospel to Gospel: The Function of Isaiah in the New Testament’, in Broyles & Evans (red.),Writing and Reading the Scroll of Isaiah dl. 2, 609-632, 613-615 en 651-691,661 en 674.
Een bekend voorbeeld waarin eschatologische duiding van verzen uit Jesaja in het Nieuwe Testament goed valt te plaatsen in vergelijking met Qumran teksten betreft Jezus’ antwoord aan Johannes de Doper volgens Q 7:22 (Luc. 7:22//Mat. 11:5). De opsomming van zes wonderen in dit vers vormt het antwoord op de vraag of Jezus de komende (messias) is. De verschillende elementen hiervan zijn tot op zekere hoogte terug te voeren op Jesaja (Jes. 29:18, 35:5-6, 42:18, 26:19, 61:1), maar het is problematisch om de verbinding tussen de eschatologische verwachting dat ‘de doden zullen herrijzen’ en de komst van de Messias te verklaren uit de bijbelse achtergrond op zich. 4Q Over de Opstanding (4Q521) bevat een fragment waarin onder wonderdaden van de Heer na het genezen van geslagenen en voorafgaand aan het verkondigen van goed nieuws aan de armen ook het tot leven brengen van de doden, mn¹Q’na (4Q521 2 II 12), genoemd wordt. Deze wonderdaden staan verder in een context van messiaanse verwachting (4Q521 2 II 1-2),
41 Vertaald door Garcla Martinez en Van der Woude {De rollen van de Dode Zee, dl. 1, 422) als ‘[want de he]mel en de aarde zullen luisteren naar zijn gezalfde (in’ï-’ö’t) [en alles w]at daarin is, zal niet wijken van de heilige geboden’.
het eren van de vromen op de troon van het eeuwige koninkrijk (4Q521 2 II 7), het bevrijden van gevangenen, het de ogen openen van blinden en het oprichten van de gebogenen, naar Ps. 146:7b-8a(4Q521 2 II 8).

Verschillende auteurs hebben de wonderdaden in Q 7:22 al tegen het licht gehouden van het genoemde tekstfragment van 4Q521 en een exegetische traditie getraceerd waarin voor goddelijke wonderen in de messiaanse eindtijd, inclusief het tot leven brengen van de doden, teruggegrepen wordt op Jesaja en Ps. 146.
42 Zie bijvoorbeeld J.D. Tabor & M.O. Wise, ‘4Q521 “On Resurrection” and the Synoptic Gospel Tradition. A Preliminary Study’, Journal for the Study of the Pseudepigrapha 10 1992, 149-162; G.J. Brooke, ‘Shared Intertextual Interpretations’, 35-57 herdrukt in Brooke, The Dead Sea Scrolls and the New Testament, 70-94, 79-82; H. Kvalbein, ‘The Wonders of the End-Time: Metaphorical Language in 4Q521 and the Interpretation of Matthew 11.5 par.’,Journal for the Study of the Pseudepigrapha18 1998, 87-110.
De rol van de messias in 4Q521 2 II en de vraag hoe verschillen in de vergelijking tussen Q 7:22 moeten worden geduid zijn overigens niet boven discussie verheven.
43 Zie bijvoorbeeld Kvalbein, ‘The Wonders of the End-Time’, 87-110 die met name de verschillen in de vergelijking benadrukt en vooropstelt dat er geen aanwijzingen zijn voor vroegjoodse verwachting van een wonderdoende dan wel genezende messias of andere eschatologische protagonist.
Het zou passen in de vroegchristelijke verering van Jezus als Heer
44 In de Aramese overlevering ps of ten», ‘onze Heer’ (zie de Griekse transliteratie in 1 Kor. 16:22); in het GrieksKÓpioi;(ziebijv. 1 Tess.l:3;Rom.l:4;Mare. 16:19-20; Luc. 7:13;Hand. 1:6).
dat wonderdaden die anderszins geassocieerd werden met God als Heer (’HN in 4Q521 2 II 11) betrokken werden op Jezus, uitgaande van bepaalde verbanden met optreden en woorden van Jezus. Daar waar joodse eschatologische perspectieven, zoals uitgedrukt in 4Q521, en vroegchristelijke overlevering, zoals in Q 7:22, mogelijk wel overeenstemmen is de verwachting de Heer te vinden in de wonderdaden van goddelijke genade.
45 Zie de retorische vraag in 4Q521 2 II 4, “Zult gij hierin de Heer niet vinden, (gij) allen die in uw hart hoopt?” (vert. Garcia Martinez & Van der Woude, De rollen van de Dode Zee, dl. 1, 422) die de daarop volgende passage met handelingen en wonderdaden van de Heer lijkt in te leiden (4Q521 2 II 5-13). Vgl. ook Luc. 7:16 die de verheerlijking van God noemt met de uitspraken ‘een groot profeet is onder ons opgestaan’ en ‘God heeft naar zijn volk omgezien’, in reactie op Jezus’ opwekking van een dode zoon van een weduwe in Nain.

De receptie van Jesaja is mogelijk ook van belang als historische context voor bepaalde door Flavius Josephus en Tacitus genoemde joodse messiaanse dan wel eschatologische verwachtingen die meespeelden in de Joodse Oorlog (66-70 n. C.). De universalistische tendens in gedeeltes van Jesaja gecombineerd met aanwijzingen dat passages uit Jesaja in de richting van davidisch messianisme geduid werden, maakt het waarschijnlijk dat de algemene verwijzingen van de antieke auteurs naar een profetisch orakel een passage uit Jesaja betreffen.
46 Josephus verwijst naar een ‘dubbelzinnige orakelspreuk (xprjopói;aptpipoXoi;), die ook in de heilige boeken te vinden is’ (Joodse Oorlog 6.312-313, vertaling van FJ.A.M. Meijer & M.A. Wes, Flavius Josephus. De Joodse Oorlog & Uit mijn leven (Ambo-Klassiek), Baam 1992², 464). In de context van verwijzingen naar de Schrift is de term xpftcpói;, ‘orakelspreuk’, bij Josephus gewoonlijk gerelateerd aan de Profeten (zie Joodse Oorlog 4.386, 6.109); vgl. LXX Jer. 45:4 waar xpr|apokoyeiv _staat voor ‘profeteren’.
Volgens zowel Josephus {Joodse Oorlog 6.312-3) als Tacitus {Historiën 5.13) namen joden aan dat deze orakelspreuk van toepassing moest zijn op een op handen zijnde heerschappij over de wereld vanuit Judea, maar wees de geschiedenis uit dat het de heerschappij van Vespasianus (en Titus) betrof. Dit terugblikkende perspectief van wanbegrip en dubbelzinnigheid staat in contrast met joodse verwachtingen van overwinning op de Romeinse heerschappij in de Dode-Zeerollen (zie 1QM I 9-15; 4QpJes^a 8-10 1-9). De duiding van Jes. 11:1-4Q Pesjer Jesaja^a (4Q161) 8-10 11-22 identificeert de tronk van Isaï (Jes. 11:1) met de verschijning van de Spruit van David (regel 18) in het eind der dagen en benadrukt in het verlengde van Jes. 11:4 de van God gegeven heerschappij over alle volken (regels 19-22).

De relevantie van bovengenoemde context voor eschatologisch Schrift- gebruik in het Nieuwe Testament is hier en daar terug te vinden, ondanks het feit dat verschillende vormen van christologie moeilijk terug te voeren zijn op een bredere context van messiaanse verwachtingen. De genealogieën van Jezus Christus in Mat. 1:1-17 en Luc. 3:23-38 veronderstellen het belang van de afstamming van Isaï (Mat. 1:5-6; Luc. 3:32) voor de christologie van deze respectievelijke evangeliën. Aangezien Paulus’ evangelie van Christus zich richt aan de heidenen (Gal. 2:7, Rom. 11:13), neemt de apostel de profetie van Jesaja over de stam van Jesse die opstaat om over de volkeren te heersen (Jes 11:10) ook op in zijn christologie (Rom. 15:12). Ten slotte bevat het boek Handelingen aanwijzingen voor messiaanse verwachtingen over herstel van het koninkrijk in Israël (Hand. 1:6) en het kerygma van Jezus als verlosser voor Israël op grond van Gods belofte van afstamming van Isaï’s zoon David (Hand. 13:22-23).

De eschatologische lezing van de Psalmen kan geïllustreerd worden aan de hand van twee voorbeelden: Ps. 2 en Ps. 110. De recente studie van eschatologie in het Oudgriekse psalmenboek door J. Schaper categoriseert deze twee psalmen als voorbeelden van messianisme.
47 J. Schaper (Eschatology in the Greek Psalter (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 11/76), Tübingen 1995) onderscheidt eschatologie in de Psalmen op pagina’s 46-72 (Ps. 1, 15(16), 21(22), 45(46),47(48), 48(49), 55(56), 58(59), 72(73)) en messianisme in de Psalmen op pagina’s 72-107 (Ps. 2, 8, 44(45), 59(60), 67(68), 71(72), 79(80), 86(87), 109(110)).

Ps. 2:1-2 wordt geciteerd in Hand. 4:25-26 als een psalm van David over het samenspannen van de volkeren en heersers tegen de Heer en zijn gezalfde, waarna deze verzen worden toegepast op Jezus als gezalfde in termen van voorbestemming (Hand. 4:27-28).Gods opwekking van Jezus uit de doden wordt elders in Handelingen (Hand. 13:33) verbonden met woorden uit Ps. 2:7b, “jij bent mijn zoon, ik heb je vandaag verwekt”.
48 De termen voor ‘vandaag’, orn in MT Ps. 2:7b en cnjpspov in LXX Ps. 2:7b, kunnen het aanknopingspunt zijn voor de interpretatie naar het heden van de lucaanse auteur toe in termen van gerealiseerde eschatologie.
Hebr. 1:5 en. 5:5 relateren Ps. 2:7b aan Jezus als Zoon van God en als Christus. De christologische duiding van Ps. 2 is een fenomeen sui gener is,^A5 maar de Dode-Zeerollen geven wel aanwijzingen voor een breder interpretatiekader van eschatologische verwachtingen dat mogelijkerwijs aan Ps. 2:1 verbonden was in de tweëde tempel periode. 4Q174 1I, 21, 2, regel 19 betrekthet samenspannen van de koningen van de volkeren uit Ps 2:1 namelijk op de ‘uitverkorenen van Israël in de laatste dagen’, □ⁱaⁱnmntcbïnw¹’Tm.
49 Contra Brooke, ‘Shared Intertextual Interpretations’, 74-77 die het gebruik van 2 Sam. 7 en Ps. 4Q174 en Hebreeën vergelijkt en evalueert in het licht van een veronderstelde ‘general setting of messianic debate within tum-of-the-era Palestinian Judaism’.
Eerder in dit tekstfragment van 4Q174 wordt naar aanleiding van 2 Sam.7:12-14 en Amos 9:11 ingegaan op de rol van de ‘Spruit van David’ tezamen met de ‘Onderzoeker van de Wet’ (regels 10-13). Regels 14-19, daarentegen, noemen telkens collectieve entiteiten, zoals ‘zij die zich afkeren van de weg [,.]
50 Garcia Martinez en Van der Woude (De rollen van de Dode Zee, dl. 2, 250) reconstrueren ‘weg [van het volk]’, terwijl Garcia Martinez en Tigchelaar (The Dead Sea Scrolls Study Edition dl. 1, 353) ‘the path of [the wicked]’ reconstrueren.
(r. 14), ‘de zonen van Zadok en de ma[nn]en van hun raad’ (r. 17), ‘de raad van de gemeenschap’ (r. 17), en de al genoemde ‘uitverkorenen van Israël’ in regel 19. Het ligt dus voor de hand dat 4Q174 de duiding van Ps. 2:1 eerst en vooral betrekt op collectieve sectarische verwachtingen over de eindtijd.
51 Zie hierover A. Steudel, ‘The Eternal Reign of the People of God. Collective Expectations in Qumran Texts (4Q246 and 1QM)’,Revue deQumran 17 1996, 507-525 die de hypothese van ‘collectief messianisme’, die H. Stegemann op de IOQS Meeting te Parijs in 1992 presenteerde, verwerpt op grond van analyse van 4Q246 en 1QM. Volgens S.L. Mattila (‘Two Contrasting Eschatologies at Qumran (4Q246

Ps. 110:1 (LXX Ps. 109:1), dat wordt aangeduid als ‘een psalm van David’, staat centraal in het onderricht van de synoptische Jezus die de (schriftgeleerde) aanname dat de messias de zoon van David moet zijn ter discussie stelt (Mare. 12:35-37a/Mat. 22:41-46/Luc. 20:41-44; vgl. Joh 7:42).
52 Over de veel besproken vraag naar de oorsprong van het messiaanse beeld van Jezus, zie recent M.P. Miller, ‘The Problem of the Origins of a Messianic Conception of Jesus’, in R. Cameron & M.P. Miller (red.),Redescribing Christian Origins (Society of Biblical Literature Symposium Series 28), Leiden 2004, 301-335.’
Het argument hierbij is dat David de messias zijn ‘Heer’ noemt in Ps. 110:1 (LXX Ps. 109:1), zodat de messias niet ‘slechts’ Davids zoon kan zijn. Als we het vroegst gedateerde evangelie naar Marcus als uitgangspunt nemen, wordt duidelijk dat deze discussie over messiaanse exegese in een breder verband staat met het vertellersperspectief over Jezus zelf. In bepaalde passages wordt aangeduid dan wel geïmpliceerd dat Jezus de ‘zoon van God’ is (Mare. 1:1, 11, 5:7, 9:7, 14:61), terwijl een andere passage Jezus aanduidt als ‘zoon van David’ (Mare. 10:47-48).
53 Merk op dat Matteüs, die de genealogie van Jezus vooropstelt (Mat. 1:1-17), in de passage over Jezus’ messiaanse intocht twee keer de aanroep ‘Hosanna aan de zoon van David’ vermeldt (Mat. 21:9, 15).
Volgens sommige commentatoren is de synoptische uitleg van Ps. 110:1 (LXX Ps 109:1) bedoeld om het begrip messias naar een hoger plan te brengen in lijn met zich ontwikkelende christologie.
54 Zie bijvoorbeeld R.T. France, The Gospel of Mark. A Commentary on the Greek Text (New International Greek Testament Commentary), Grand Rapids enz. 2002, 483-485, die verder verwijst naar Rom.l:3-4; Mat. 1:20; Luc. 1:27, 32, 69, 2:4, 11; en Op. 5:5, 22:16 als passages die getuigen van Jezus als zoon van David, en D. Hagner, Matthew 14-28 (Word Biblical Commentary, 33B), Nashville 1995, 648-652. Zie verder R.D. Rowe, God’s Kingdom and God’s Son. The Background to Mark’s Christology from Concepts of Kingship in the Psalms (Arbeiten zur Geschichte des antiken Judentums and des Urchristentums 50), Leiden 2002, 278-295, 282-283, die opmerkt dat het citaat uit Ps. 110:1 in Mare. 12:36 dient om het goddelijke koningschap en gezag te benadrukken en, in het verlengde hiervan, het goddelijke aspect van het messianisme. R. Watts, ‘The Psalms in Mark’s Gospel’, in Moyise & Menken (red.),The Psalms in the New Testament, 25-45, 40 beschouwt het gebruik van Ps. 110:1 als onderdeel van Marcus’ opbouw naar een climax in messiaanse verwachtingen over Jezus.
Niettemin valt de differentiatie van ‘zoon van God’- en ‘zoon van David’- tradities in de synoptische evangeliën ook te plaatsen tegen een bredere achtergrond van joodse tradities van messiaanse exegese.

Récent gepubliceerde Qumran teksten als 4Q246 en 4Q521 enerzijds en 4Q Genesis Pesjer^a (4Q252)
55 Editio princeps. G.J. Brooke, ‘252. 4QCommentary on Genesis A’, in G.J. Brooke et al. (red.),Parabiblical Texts, Part 3,185-207, platen XII-XIII.
anderzijds geven de indruk dat joodse messiaanse verwachtingen beide aspecten, respectievelijk goddelijk zoonschap
56 Voor het bredere thema van goddelijk zoonschap, waaronder messiaans goddelijk zoonschap, zie F. Garcia Martinez, ‘Divine Sonship at Qumran: Between the Old and the New Testament’, in C. Hempel & J.M. Lieu (red.),Biblical Traditions in Transmission (Festschrift M.A. Knibb; Supplements to Journal for the Study of Judaism111), Leiden 2006, 109-132.
en afstamming van David, omhelsden en waarschijnlijk niet tot een van beide te reduceren vielen. 4Q246 II 1 benoemt namelijk een messiasfiguur
57 Garcia Martinez (‘Divine Sonship at Qumran’, 109-32) verwijst in zijn sectie 4, ‘The Messiah Son of God’, in n. 87 naar de algemene acceptatie van de messiaanse interpretatie van 4Q246 D 1.
in termen van ‘zoon van God’,bx’7ma, en ‘zoon van de Allerhoogste’,yrbl? “Q 4Q521 2 II 1 veronderstelt met de aanduiding ‘zijn gezalfde’, UTtPn, een relatie van de messiasfiguur met God, te meer vanwege de cosmische dimensie van hemel en aarde die hem zullen gehoorzamen.
58 Vüvi met de prepositie b kan vertaald worden als ‘gehoor geven aan, gehoorzamen’; vgl. L. Koehler & W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti libros, Leiden 1985, 991.
4Q252 V 3-4 spreekt in het kader van de interpretatie van Genesis 49:10 over de koninklijke belofte van de troon van David voor de stam Juda de verwachting uit van de ‘komst van de Messias der Gerechtigheid, de Spruit van David’.
59 Vertaling van Garcia Martinez & Van der Woude, De rollen van de Dode Zee, dl. 2,264.
De psalmrollen van Qumran, met name 11 QPs^a, worden soms wel in verband gebracht met een accent op davidisch messianisme, vanwege hun verzameling en ordening van davidische psalmen.
60 Brooke (‘The Psalms in Early Jewish Literature’, 5-24, 9-10) vergelijkt 1lQPs^a, gedateerd in de eerste helft van de eerste eeuw n. C., met ‘expliciet davidisch messianisme’ van sectarische teksten uit die tijd en benoemt de ‘davidische vorm van de laatste twee psalmenboeken’, te weten Ps 90-106 (boek 4) en Ps 107150 (boek 5), in 11 QPs^a. Zie verder Abegg, Flint, & Ulrich, The Dead Sea Scrolls Bible, 551, 558, 583-584.
Misschien reageerde de synoptische Jezus tegen een dergelijke tendens om aan de hand van de ‘Psalmen van David’ de afstamming van de messias van David voorop te stellen.

Het boek Daniël, tenslotte, speelt een rol in de apocalyptische schildering van beproeving en uiteindelijke verheerlijking van de Mensenzoon in de zogenaamde ‘eschatologische rede’ van de synoptische evangeliën (Mare. 13:337; Mat. 24-25; Luc. 21:5-36).
61 Recente discussie over de vraag of deze rede wel eschatologisch te noemen is, zoals bijvoorbeeld N.T. Wright, Jesus and the Victory of God (Christian Origins and the Question of God 2), Londen 1996, 339366, uiteenzet, valt mijns inziens, te zeer terug op een reductionistische historisch gerealiseeerde interpretatie en gaat voorbij aan de ongerealiseerde, toekomstige aspecten van de rede vanuit het yertellers- perspectief. Zie verder de recente kritiek op theorieën van N.T. Wright en R.T. France over Mare. 13:24-27 door E. Adams, ‘The Coming Son ofMan in Mark’s Gospel’, in Tyndale Bulletin 56 2005,39-61.
Bij de aanduiding van eschatologische beproeving in Mare. 13:19 en Mat. 24:21 vormt Dan. 12:1 een belangrijke achtergrond, terwijl de komst van de Mensenzoon die de uitverkorenen zal verzamelen (Mare. 13:26-27/Mat. 24:30-31) dan wel verlossing zal brengen (Luc. 21:27-28) een uitleg van Dan. 7:13-14, 18 weerspiegelen. Matteüs bevat verder door het boek Daniël beïnvloede passages over het eschatologische lot van de goddelozen en de rechtvaardigen (Mat. 13:42-43, 50, zinspelend op Dan. 3:6 en 12:3) en over Jezus’ opstanding als de inauguratie van de eindtijd en eschatologische opstanding (Mat. 27:5 lb-53, mogelijk tevens geïnspireerd door Dan. 12:2).
62 Hagner, Matthew 14-28, 849 noemt verder LXX Jes. 26:19 en Ez. 37:13 als bijbelse achtergronden, maar de specifieke vermelding van de opstanding van vele heiligen loopt parallel met Dan. 12:2a, 3.
De voorstellingen over de eindtijd van Dan. 12:1-4 hebben ook het apocalyptische discours van het boek Openbaring beïnvloed (Opb. 3:5, 7:14, 12:7, 20:12).

De pseudepigrafïsche Daniël cyclus in de Qumran literatuur (4Q243- 244, 4Q245 en 4Q246) omvat eveneens eschatologisch georiënteerde passages over het lot van goed en kwaad in de eindtijd (4Q243 fragmenten 16, 25, 33, 24, 26; 4Q245 2). De verzameling van uitverkorenen in de synoptische evangeliën (Mare. 13:27/Mat. 24:31) vormt een eschatologisch motief dat ook in 4Q243 fragment 24
63 Vgl. o.a. de vertalingen van Garcia Martinez & Van der Woude, De rollen van de Dode Zee, dl. 2, 437: ‘[… in] die [tijd] zullen de geroepene[n] zich verzamelen’, en Flint, ‘The Daniël Tradition at Qumran’, 50: ‘after this the elect (of…?) shall be gathered’.
te vinden is. Het feit dat Dan. 7:18, 22, 27 steeds het eeuwige koninkrijk toebedeelt aan de heiligen, c.q. het volk van de heiligen, is hierbij waarschijnlijk van belang als bijbelse achtergrond. Het eschatologische perspectief van de tegenstelling tussen goed en kwaad, zoals dat in Dan. 12:10 voorkomt, wordt aangehaald in de Qumran teksten 4Q174 1 II, 3, 24, 5, regels 3-4a en 4QMMT C 22.

4. Enige conclusies

Het is tijd om de balans op te maken van dit vergelijkend overzicht over eschatologisch Schriftgebruik. De auteur heeft willen aantonen dat in het licht van zowel bijbelse als niet-bijbelse, sectarische en niet-sectarische Dode-Zeerollen, bepaalde eschatologische bijbelinterpretaties in het Nieuwe Testament beter te plaatsen zijn tegen het historische reliëf van het jodendom uit de eerste eeuw n. C. Gemeenschappelijke exegetische tradities zijn terug te vinden in de eschatologische duiding van goddelijke wonderdaden genoemd in Jesaja en de Psalmen als teken van de messiaanse eindtijd, en van Daniëls apocalyptische voorstellingen in termen van de verzameling van uitverkorenen in de eindtijd.

Overigens is het historisch reliëf pas betekenisvol, als ook de pregnante verschillen, zoals ontwikkelingen sui generis in het vroegste christendom en andere opvattingen over davidisch messianisme, hun plaats hebben. Overigens werd een ‘genetische’ verklaring van overeenkomsten al in een vroeg stadium van de hand gewezen, maar dit hoeft niet te betekenen dat het historisch reliëf dat we aangebracht hebben een kwestie van de marge of ‘periferie’ is.
64 J. Coppens (‘Oü en est le problème des analogies qumraniennes du Nouveau Testament?’, in M. Delcor (red.),Qumran. Sa piété, sa théologie et son milieu (Bibliotheca ephemeridum theologicarum lovaniensium 46), Leuven 1978, 373-383, 382) noemt drie theorieën om overeenkomsten te verklaren: het Qumran- corpus als judaeo-christelijk werk (J. Teicher, V. Baer); het christendom als ontwikkeling uit het Essenisme (A. Dupont-Sommer, E. Renan); en een identiek religieus milieu waarin de ‘rapprochements’ echter ‘la périphérie’betreffen (G. Vennes, L. Cerfaux). Zie verder het recente uitvoerige overzicht van J. Frey, ‘Die Bedeutung der Qumranfimde fur das Verständnis des Neuen Testaments’, in M. Fieger, K. Schmid, & P. Schwagmeier (red.),Qumran. Die Schriftrollen vom Toten Meer (Novum Testamentum et Orbis Antiquus 47), Freiburg enz. 2001, 129-208, die vier problematische vergelijkingsmodellen (prototype, weerspiegeling, christelijke Qumran-teksten, Esseense wijk in Jeruzalem) noemt.
De nu beschikbare bijbelse en para-bijbélse Dode-Zeerollen zijn van groot belang voor reconstructie van Schriftoverlevering en Schriftgebruik in het late tweede tempel jodendom. De Schriftoverlevering van bijvoorbeeld de Psalmen en de apocriefe cycli van Daniël- en Ezechiël-teksten zijn hier belangrijke exponenten van. Traditie-historische verbanden, als die tussen eschatologische opstanding en messiaanse verwachting (Q 7:22 – 4Q521), zijn beter te verklaren op grond van het idee van ‘vroegchristelijk jodendom’
65 Zie G.P. Luttikhuizen, ‘Vroegchristelijk jodendom’, in G.P. Luttikhuizen (red.),De veelvormigheid van het vroegste christendom, Delft 2002, 75-100.
dan van ‘scheiding der wegen tussen jodendom en christendom’. Dit interpretatiekader brengt ons tevens dichter bij de wereld van Jezus en zijn vroegste volgelingen. Hierbij bieden de Dode-Zeerollen nieuwe informatie die meegewogen moet worden in historisch Jezus-onderzoek.