Gedachten bij de vier portretten

‘Reli-ondernemers’ worden ze wel genoemd, deze vrijgevestigde pastores. Voor velen binnen de klassieke gestalte van de kerk is dat een nog onwennig fenomeen, voor sommigen is het woord zelfs vloeken in de kerk. Maar onmiskenbaar rukt ondernemerschap op het gebied van zingeving, geloof en religie op. Steeds meer mensen zoeken hun weg als zzp-er op deze ‘markt’. En er is ook vraag naar, soms vanwege ervaringen met een gebrek aan ruimte binnen de kerk, soms speelt ook beeldvorming van wat er bij een kerkelijk ritueel al dan niet mogelijk is, een rol. We zien dat terug in de vier portretten. Vier elementen lichten we er hier uit.

Losraken van klassieke kaders

Het eerste waar we bij stil staan, is het losraken van spiritualiteit en zingeving van de klassieke kerkelijke kaders. Een aantal jaren geleden is hiervoor de Engelse uitdrukking ‘believing without belonging’ (geloven zonder – kerkelijke – betrokkenheid) bedacht. Veel mensen geloven wel in een hemel, in wonderen, en er is een wijdverbreide interesse in spiritualiteit. De kerk is daarbij voor velen buiten beeld geraakt. De behoefte aan (rituele) begeleiding op scharniermomenten in het leven blijft echter. Hier ligt dus inderdaad ‘een gat in de markt’. Het is begrijpelijk dat mensen zonder kerkelijke binding op zoek gaan naar mensen die hen kunnen helpen vorm te geven aan belangrijke levensmomenten. Vaak zal de behoefte hieraan ook gewekt worden, doordat men het bij anderen heeft meegemaakt (‘we willen het graag zoals een tijdje terug bij de uitvaart van…’).

Vermarkting van de samenleving

In de vier portretten valt in de tweede plaats op, hoezeer goede contacten, bijvoorbeeld met de uitvaartbranche, helpen bij wat we – populair gezegd – de werving van nieuwe klanten kunnen noemen. Het past bij de ‘vermarkting’ van onze samenleving. Nog niet zo lang geleden werd bekend dat het aantal minderjarigen dat staat ingeschreven bij de Kamer van Koophandel de afgelopen jaren is toegenomen. Dat tekent onze samenleving. We worden steeds meer ondernemende mensen die een eigen koers uitzetten en een ‘niche’ zoeken voor hun diensten. De Protestantse Kerk nam een aantal jaren geleden afscheid van haar gemeenteadviseurs in vaste dienst en haalde ze via een zzp-constructie in een aantal gevallen weer terug. Ook de kerken gaan dus in deze beweging mee. De grote kerkelijke aandacht voor pionieren past ook in dit ‘ondernemende’ plaatje. We zien daarbij dat allerlei pioniers nadenken over ‘verdienmodellen’. In 2018 verscheen het boek De reliondernemer. Gids voor een heilzame business. Het boek kent kritische stemmen, maar overwegend komen mensen aan het woord die een goed woord over hebben voor reliondernemerschap. In deze markt is nog veel onwennig. Zo bijvoorbeeld bij predikant Jos Douma, die even bij de interviewster checkt of het tarief dat hij vraagt voor een workshop lectio divina (€175,-) wel marktconform is. Haar oordeel is helder: het is echt te weinig, want het komt – omgerekend per uur – in de buurt van het uurloon van een vuilnisman. Elders in dit nummer gaat het over de plussen en de minnen van reli-ondernemerschap. Hier volstaan we met de constatering dat we het fenomeen niet meer kunnen ontkennen.

Vrijheid en creativiteit in vormgeving

Het derde dat treft, is de grote vrijheid en creativiteit die bijvoorbeeld ritueelbegeleiders kennen in de vormgeving van een ritueel. Het is niet ‘u vraagt, en wij draaien’, want er worden vanuit deskundigheid en kennis ook vormen en teksten, soms zelfs verrassend traditionele kerkelijke teksten (!) aangereikt, maar er is grote ruimte voor de persoonlijke invulling en keuze. Zo valt op hoe kleur en klank, muziek en zelfs geur (‘wierookstokjes buiten’) ingepast kunnen worden en met passende, beeldende taal worden onderstreept. Metaforen (‘de rode draad van iemands leven’) spelen trouwens sowieso een grote rol.

Beeldvorming van de kerk

Daarbij speelt in de vierde plaats ook beeldvorming ten aanzien van de kerk een rol. Wanneer de kerk in het leven van mensen buiten beeld is geraakt, kan gemakkelijk de indruk ontstaan dat in een kerk wordt voorgeschreven wat je moet geloven en ook dat er minder ruimte is voor een persoonlijke uitvaart, huwelijk of zegening. Er ligt in de kerk, zo lijkt de indruk te zijn, meer vast. Dat zal in veel gevallen ook echt zo zijn. Een antwoord op de vraag: ‘Kan ik gedoopt worden?’, ‘Ja, morgen…’ zullen we in de kerk niet snel tegenkomen. En er zullen mogelijk ook eerder grenzen gesteld worden aan wat mogelijk is en tenminste zal hierover gesprek plaatsvinden. Toch zien we dat, waar een plaatselijke kerk zich dienstbaar opstelt en aansluit bij de hedendaagse praktijk van ‘wel geloven, niet betrokken zijn’, een rijk repertoire aan rituele vormgeving rond uitvaarten, huwelijk, ziekenzalving en zelfs doop mogelijk is, al wordt er hiervoor van niet-kerkleden intussen soms ook een financiële bijdrage gevraagd. Maar dat is voor hen ook volstrekt vanzelfsprekend. ■