(G)een eigen stem

ANJE DE HEER

Wat gaat er gezongen worden in de zorgcentra van de toekomst? Wat moet er gezongen worden als de kinderen van nu dementerend in een rolstoel zitten? We vroegen het enkele pubers. ‘Geen idee’, antwoordde de een. ‘Niks’, zei de ander. ‘We zingen niet, ze moeten luisterliedjes laten horen’ en er volgden wat namen van groepen en nummers die op dit moment in zijn.

Geen eigen stem?

Zingen kinderen niet meer? Herman van Veen zingt al decennia lang dat toen ‘Hilversum 3 nog niet bestond’ ieder ‘zijn eigen stem’ had.

Dertig jaar geleden startte de eerste cursus ‘Muziek op schoot’, voor ouders die geen kinderliedjes voor hun baby of peuter meer kenden. ‘Muziek’ en ‘zingen’ verdween uit de scholen. Programma’s als ‘The Voice of Holland’ of ‘Holland’s Got Talent’ gaan wel over zingen, maar alleen ‘de besten’ mogen door, alle anderen wordt de deur gewezen.

Catrien en ik geven samen cursussen: voor kerkmusici de Basiscursus Cantor en de Vervolgcursus Cantor, voor predikanten de cursus Voorganger, Kerkmuziek en Pluraliteit. Altijd, werkelijk altijd komt het onderwerp ‘kind en kerklied’ naar voren, eerder vroeg dan laat.

‘In de kindernevendienst wordt niet gezongen.’
‘Zonder gebruik van YouTube-filmpjes kunnen we niet zingen, want lang niet iedere leider is muzikaal.’
‘Er staan misschien wel kinderliederen in het nieuwe Liedboek, maar die kan ik niet op YouTube vinden.’

Zingen kinderen niet meer? Dat is niet de juiste vraag, de vraag moet zijn: zingen ouders of leerkrachten niet meer?

Iedereen kan zingen

Zingen is de vorm van musiceren die direct binnen handbereik ligt. Het is de toegankelijkste manier van muziek maken.1 Voor alle andere muziek heb je iets buiten jezelf nodig, maar om te zingen heb je genoeg aan je eigen lijf. Ook mensen die zeggen dat ze niet kunnen zingen, kunnen het best – ze doen het alleen niet en hebben dus ook de ervaring niet. Of ze haken af omdat het ‘niet klinkt’.

Als mens ben je dus eigenlijk een muziekinstrument. Geen wonder dat zingen zo dichtbij kan komen. Het is je eigen adem die stroomt, je eigen stem die klank voortbrengt, je eigen lijf dat in trilling wordt gebracht en zo de klank doet resoneren. Door zingen kun je jezelf uiten en je kunt er dingen mee tot je nemen. Het zingen zelf vormt en je wordt gevormd door wat je zingt. Je slaat het op in geheugen en ervaring en zo wordt het tot geestelijk eigendom. Geen wonder dat geloof en gezongen muziek een vaste combinatie zijn. Je kunt niet zónder met het oog op het ‘uiten’, je kunt niet zónder met oog op het ‘innen’. Doe je dit alles samen, dan raak je met elkaar verbonden: één adem, één klank, je geeft je stem, je ontvangt van de ander.

Het gaat hierbij niet over zingen op hoog niveau. Het gaat niet over speciale mensen en ook niet over volwassenen. Het gaat over wat zingen kan zijn, op alle leeftijden en in allerlei samenstellingen. In het kader van dit artikel gaat het vooral ook om de wereld van het geloof, daar waar gezongen muziek zo’n onvervangbare plek inneemt. Juist daarom is het zo belangrijk om zo jong mogelijk te beginnen.

Opnieuw heeft zingen een enorm voordeel. Want als handjes nog te klein zijn om piano te leren spelen, of armen te kort voor een gitaar, dan kan er allang gezongen worden. Het leuke is ook dat kinderen open en ontvankelijk zijn. Als jij zingt, zingen zij ook. Wat jij zingt, zingen zij mee. Ze zijn onbevooroordeeld; schaamte komt pas later (‘ik ga niet zíngen!’) net als het vooroordeel (‘ik ga dát niet zingen!’). Bovendien, als samen zingen een gewoon onderdeel van het dagelijks leven is – bij de maaltijd, bij het naar bed brengen, op school, in de kerk, in de kindernevendienst – dan is de kans groter dat het ook op de meer kritische leeftijd geaccepteerd blijft.

Sleutelwoord 1: kerkmusici

Iedereen kan zingen, sterker nog: iedereen is muzikaal.2 Tegelijk moeten we niet de ogen sluiten voor de werkelijkheid. De alledaagse muziekpraktijk is enorm veranderd door de komst van geluidsdragers en de steeds verdergaande mogelijkheden daarvan. ‘Samen zingen’ is al lang niet meer vanzelfsprekend. Hoewel, er zijn enkele contexten waar de vanzelfsprekendheid gebleven is. De kerk bijvoorbeeld.

Iedereen kan zingen, dat is gebleven. Dat wil niet zeggen dat het altijd vanzelf gaat. Op zich is dat niets nieuws, dit geldt ook voor lezen, voetballen, schaken, programmeren of banden plakken. Daarom zijn er docenten, coaches, trainers. En in de kerk? Daar heb je kerkmusici – dat is het sleutelwoord. Goed opgeleide kerkmusici zijn de personen aan wie je het kunt overlaten om kerkmuzikaal aan de slag te gaan met mensen van allerlei leeftijden en mogelijkheden. Precies dat is hun vak. Enkele voorbeelden om dat uit te werken.

• De cantor

In de wereld van de kerkmuziek is de cantor degene die zich richt op de gezongen muziek in de kerk, om te beginnen die van de gemeente. Zij of hij leidt de gemeentezang, leert nieuwe liederen aan, et cetera. En vóór alles: hij maakt enthousiast en stimuleert, want hij is musicus. Daarbij heeft hij de gemeente in al haar geledingen in beeld, inclusief de kinderen!

• De kindercantorij

Een mogelijkheid om de kinderen een eigen plaats en functie te geven is de kindercantorij. Daar leren de kinderen goed zingen en krijgen ze stemvorming. Ze leren (kerk)liederen en bouwen zo aan eigen repertoire en ervaring; het zingen is functioneel, want het koor functioneert regelmatig in de kerkdienst.

Ervaring van een ouder: ‘Heerlijk dat er weer een nieuw kinderkoorproject komt. Mijn zoon zingt nog steeds de liedjes van Palmpasen en ik ben nu wel aan iets anders toe …’

Ervaring van een cantor: ‘Ik kreeg een WhatsApp-filmpje toegestuurd van een ouder. Het kleine zusje van een van de kinderen van het project, luidkeels zingend op de schommel: ‘O Lòòòd hier mai prèèèr’. Prachtig, nog even en ze mag ook meedoen!’

Het is goed om je te realiseren dat een kinderkoor of -cantorij beginnen niet zo moeilijk is. Het is eerder de kunst om het koor te laten voortbestaan. Het leiden van een kinderkoor vraagt behalve deskundigheid ook een lange adem.

Als jij zingt, zingen zij ook. Wat jij zingt, zingen zij mee

• Projectmatig

Daarom is het ook een goede optie om met de kinderen zo nu en dan een speciaal project te doen. Gedurende een aantal zondagen komt de cantor in de kindernevendienst langs. Met het oog op bijvoorbeeld Kerst of Palmzondag of Pasen studeert zij of hij met de kinderen een aantal liederen of stukken in. De ervaring leert dat de meeste kinderen zoiets fijn en gezellig vinden. Misschien niet allemaal, maar dat is ook helemaal niet erg. Voor in ieder geval een van hen is er de taak om het liedjesbord te tonen. Op dit liedjesbord, een houten bord op een stok, hangt een blad met in grote letters de te zingen tekst. Het kind met liedjesbord staat direct naast de dirigent, zodat de zangers dirigent en tekst in één oogopslag zien. Zo’n bord werkt als een magneet – de kinderen richten zich op bord en dirigent en concentreren zich op het zingen, in plaats van geïntimideerd de kerk in te staren of zoeken waar papa en mama zitten en vergeten te zingen.

• De liedcd

Een kerkmuzikaal geschoold echtpaar ergens in het land zorgt ieder jaar voor een cd met een reeks kerkliederen voor de komende periode. De een speelt de cd vol, die vervolgens naar de scholen in het kerkgebied gaat; de ander gaat de scholen langs om met de kinderen te zingen en het zingen af te werken en te verfijnen. Natuurlijk is het repertoire afgestemd op het kerkelijk jaar en de liturgische praktijk. Muzikale vorming en kerkmuzikale vorming en repertoireopbouw ineen.

• Zingkamp

Zijn er binnen de eigen kring te weinig mogelijkheden? Of wil je meer? Enkele kerkmuziekorganisaties in Nederland organiseren ieder jaar een ‘zingkamp’ voor kinderen. De lutherse Werkgroep voor Kerkmuziek doet dat met Jeugdmuziekdagen. Zij richten zich vooral op repertoire dat kenmerkend is voor de Lutherse kerkmuzikale traditie (leeftijdscategorie 7-15 jaar). Kerkzang.nl doet het met de Kerkmuziekdagen voor de Jeugd. Hun focus is het brede kerkmuzikale repertoire (leeftijdscategorie 7-21 jaar). In beide gevallen gaat het om een meerdaags kamp met een combinatie van zingen en recreatie, altijd met deskundige leiding en als afsluiting een vesper of het meewerken aan de kerkdienst van een genabuurde kerk.3 De kinderen ervaren hoe leuk het is om samen met (kerk)muziek bezig te zijn, onder kundige leiding. Er ontstaat liefde voor (kerk)- muziek én er worden diepgaande (muzikale) vriendschappen gesloten.

Sleutelwoord 2: investeren

Niet iedere kerk heeft een cantor. Zijn daarmee de kansen voor het zingen met kinderen verkeken? Zeker niet!

• Misschien is er in een kerk, dorp of stad verderop wel een cantor of andere kerkmusicus die ingeschakeld kan worden. Denk in dat geval eens na over een gezamenlijk kinderkoorproject.

• Kijk vooral ook binnenshuis rond, want in elke kerkgemeenschap is wel iemand te vinden die goed kan zingen. Probeer zo iemand op te sporen, bied hem of haar de mogelijkheid om zich wat verder te bekwamen en ga aan de slag.

• Niet iedereen die op zich muzikaal vaardig is, heeft vanzelfsprekend de kwaliteiten voor het zingen met kinderen in huis, maar daar zijn oplossingen voor: les, een cursus, coaching.

Wil je op dit punt werkelijk verder komen, dan vraagt dat inspanning en inzet. Daarmee komen we bij het tweede sleutelwoord: investeren. Investeren in kennis en kunde levert altijd wat op. Juist omdat kerk en muziek een vast koppel vormen, is investeren van wezenlijk belang. Als kerkgemeenschap creëer je en versterk je jezelf ermee. Investeer daarom in elkaar, in kennis en kunde en vaardigheid. Niet om die kennis/ kunde/vaardigheid in zichzelf, maar om dat wat het bewerkt!

Zing!

De kerk is een zingende gemeenschap. De Heilige troont op Israëls lofzangen (Psalm 22,4). Maar als kinderen niet leren zingen, als ze hooguit leren mee te hummen met YouTube of cd, als zingen iets wordt voor ‘getalenteerde mensen’, dan sterft het zingen in de kerk uit, dan gaat ‘de troon van de Heilige’ wankelen. Jong geleerd is nog altijd oud gedaan (en alle levensjaren die daartussen liggen). Ontneem kinderen die mogelijkheid niet, zwijg niet met hen, maar zing!

* Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Catrien Posthumus Meyjes.

Noten

₁Evert Boele Bisschop, ‘Zingen, dat is beter dan muziekonderwijs’, in: Trouw 29 oktober 2014.

₂Zie ook titels (en natuurlijk de inhoud) van recent verschenen, populaire boeken als Iedereen is muzikaal van Henkjan Honing (2009, Amsterdam: Nieuw Amsterdam) en Singing in the brain van Erik Scherder (2017, Amsterdam: Athenaeum).

₃Zie www.luthersewerkgroepkerkmuziek.nl/ jeugdmuziekdagen en www.kerkzang.nl/ jeugd/activiteiten-voor-de-jeugd.html

Anje de Heer is kerkmusicus en liturgist, coördinator van het Huis van de Kerkmuziek, projectmedewerker Kerkzang.nl en adviseur van het Steunpunt Liturgie (GKv).