Geestelijk leiders en politieke macht
Klaas Spronk is hoogleraar Oude Testament aan de Protestantse Theologische Universiteit Amsterdam.
De voorbeelden uit de geschiedenis van het christendom van geestelijk leiders die politieke macht kregen, zijn evenmin opbeurend. Denk maar aan de schandaalkronieken van middeleeuwse pausen die de weelde van de wereldlijke macht niet konden dragen. Het levert fascinerend spektakel op, bijvoorbeeld in de televisieserie The Borgias (2011-2013), maar bepaald geen reclame voor het christelijk geloof. Wat dat betreft zijn we goed af met pausen zoals ‘onze’ Franciscus wiens politieke invloed in de eerste plaats op overtuigingskracht is gebaseerd.
Christelijke pendanten van de ayatollahs zou je kunnen zoeken in de kringen van de SGP, zij het dat men daar het gesprek met ongelovigen niet uit de weg gaat. Hun kamerzetels worden ook niet meer door dominees bezet; dus er is ook geen sprake van geestelijke leiders met politieke macht. Wat dat betreft lijkt dominee Martin Luther King een beter voorbeeld. Onlangs werd herdacht dat het 50 jaar geleden is dat hij werd vermoord. De meeste mensen zullen het er nu over eens zijn dat hij laat zien dat het wel degelijk goed kan uitpakken wanneer een geestelijk leider macht krijgt. Tegelijkertijd toont het dat die macht niet altijd op een hoog ambt gebaseerd hoeft te zijn. Sterker nog: juist het charisma van deze bevlogen en welbespraakte voorganger zorgde voor zijn grote en blijvende invloed, ondanks het feit dat hij geen politieke functie had.
De beste combinatie is die van het hoge ambt en het grote charisma. We zien dat in de al genoemde persoon van paus Franciscus, maar het geldt ook voor wereldlijke leidslieden. Het is echter allerminst een garantie voor goed leiderschap. Naast voorbeelden als Winston Churchill en John F. Kennedy hebben we ook Adolf Hitler. Geestelijk leiders met macht hebben nog een extra pretentie, namelijk dat zij hun positie en hun charisma goddelijk kunnen legitimeren. Dat maakt hen in feite onaantastbaar. Zij hoeven zich slechts aan hun god te verantwoorden. Omgekeerd betekent het dat als het erop aankomt discussie uitgesloten is, want ‘God wil het’. Daar kun je mensen mee inspireren tot mooie daden, maar ook tot kruistochten of tot zelfmoordacties.
Geestelijk leiders met macht, daar kun je zo je bedenkingen bij hebben. Hoe zit dat eigenlijk met de oudtestamentische hogepriester? Het is duidelijk dat hij volgens de Bijbel tussen God en mensen in staat. Op de grote verzoendag vertegenwoordigt hij in het heiligdom het volk en legt hij hun zonden neer voor God (Leviticus 16). Omgekeerd geeft God zijn zegen via de hogepriester. Zo staat het helder beschreven in Numeri 6,22-26. De opdracht waarmee Mozes aan Aäron doorgeeft hoe het volk in naam van God mag worden gezegend eindigt met de opmerking dat daarmee in feite God zelf de zegen geeft. Nu is een zegen in principe een machtswoord: wat uitgesproken is, wordt ook geacht (of liever: geloofd) te geschieden. Helaas leert de praktijk dat dit niet altijd het geval is. Daarom is het fijn als men de gelegenheid krijgt God een handje te helpen. De hogepriester lijkt daarvoor de eerst aangewezen persoon. In de verhalen waarin het hogepriesterschap wordt ingesteld is die rol echter niet voor hem weggelegd. Niet Aäron, maar Mozes is de politiek leider. Aäron probeert het wel, maar als hij de leiding van Mozes overneemt (Exodus 32) of tegen Mozes protesteert (Numeri 12) gaat het fout. Hogepriester, houd je bij je altaar! De geschiedenis van de hogepriesters in de tijd na de terugkeer uit de Babylonische ballingschap en in de periode van de vrijheidsstrijd tegen Grieken en Romeinen vertelt steeds weer hetzelfde verhaal. Ook de rol die de hogepriester volgens de evangeliën speelt in het proces tegen Jezus van Nazaret geeft te denken: een geestelijk leider gaat zelden goed om met zijn politieke macht.
De reden waarom het zo vaak fout gaat bij geestelijk leiders met politieke macht is dat zij steeds minder namens God en steeds vaker in plaats van God gaan regeren. Hun uitdaging is om zowel macht uit te oefenen in naam van God, als te blijven luisteren naar de wil van God, om zowel krachtdadig te zijn als open te staan voor een andere dan je eigen mening. Een geestelijk leider kan alleen dan goed met macht omgaan als hij in staat is die macht op te geven.
