Niets voor niets

Als kind was ik gefascineerd door het woord ‘gratis’. Als het even kon, probeerde ik gratis dingen te bemachtigen. Ik stuurde een brief met tekening naar de krant, en een paar dagen later kreeg ik een mooie prijs per post. Dat kostte me een postzegel, maar per saldo had ik winst. Soms leek het of je er helemaal niets voor hoefde te doen. Een poster met wilde planten? Gewoon de bon invullen en opsturen naar de uitgever van een wereldberoemde encyclopedie. Port betaald, gratis! Weken later zat er toen ik thuiskwam uit school een vertegenwoordiger van de uitgever aan de koffie. Mijn vader – toevallig thuis – had hem vol trots zijn encyclopedie al laten zien. Hier viel niets te verkopen. De vertegenwoordiger had gewacht tot ik thuiskwam. De poster met wilde planten was op. Plechtig overhandigde hij mij er een met tropische vissen. Iedereen moest erom lachen. Ik leerde dat niets voor niets is. Ik had een gratis poster gekregen, maar had toch het gevoel dat ik had moeten betalen. Onder de ogen van de voltallige familie de vreemde schenker een hand geven, zijn vragen beantwoorden, intussen mijn teleurstelling verbergend: ik vond het een hele opgave.

IETS TERUGDOEN

Het woord ‘gratis’ komt van het Latijnse woord voor genade: dat wat je zomaar krijgt, onverdiend, ‘omdat jij het bent’. Waar genade in het spel is, geldt ‘je krijgt niets voor niets’ niet langer. Of lijkt dat maar zo? Een geschenk – en genade is niet anders dan dat – doet iets met gever en ontvanger. En met hun verhouding. Met een cadeau moet je iets doen, het moet een plek krijgen. Anders heeft het geen waarde. Als een geschenk niet wordt aanvaard, staat de schenker voor schut. Ook al had ik niks met tropische vissen, de poster niet aannemen was ondenkbaar. Ook omdat de vertegenwoordiger helemaal naar mij toe gekomen was. En omdat hij wellicht hoopte in ruil voor het cadeau en zijn komst een encyclopedie te slijten. Veel moeite doen, een geschenk geven dat te groot of te kostbaar is, dat kan de ontvanger het gevoel geven van een scheve verhouding. Als je iets krijgt, moet je iets terugdoen wat past bij de waarde van wat je ontving. Iets ontvangen en niets terugdoen geeft schaamte, een gevoel alsof jij zelf waardeloos bent. Iets terugdoen – al hoeft dat niet altijd direct – brengt evenwicht en eigenwaarde. Op een goede manier ontvangen en geven is een kunst, het vraagt oefening.

DANKBAAR

Niets is voor niets. Dat geldt voor gratis geschenken en ook voor wat christenen de goddelijke genade noemen. God verlost ons ‘uit genade alleen’ zegt de protestantse geloofsleer, niet om onze goede daden of prestaties. Maar die geloofsleer spreekt ook over ‘werken der dankbaarheid’. Genade ontvangen stimuleert je om het goede te doen. In de talen waarin de Bijbel oorspronkelijk geschreven is, betekent het woord voor genade ook ‘dankbaarheid’ en ‘tegenprestatie’. Een geschenk en de reactie daarop zijn hecht met elkaar verbonden. Een geschenk draagt de kiem van dankbaarheid in zich.

MOOI

Een derde betekenis van het Latijnse woord voor genade is die van gratie, schoonheid en sier. Een geschenk maakt het leven mooier; schenker en ontvanger gaan er op vooruit. Oefenen in de kunst van ontvangen en geven maakt je mooi. Je beseft meer dat de belangrijkste dingen in het leven gratis zijn, omdat ze je toevallen. Je kunt ze niet bemachtigen met wat voor inspanning dan ook. Het besef dat het leven zelf een geschenk is, maakt dankbaar, gul en speels. Niets is voor niets, dat is waar. Maar het begint met ontvangen.