Grijs rijmt op wijs

Onze overheid maakt zich zorgen over de snel groeiende vergrijzing, zo vernemen we keer op keer. Deze aanwas is slecht nieuws voor de schatkist, voor de pensioenfondsen, voor de balans tussen leeftijdsgroepen in de samenleving. Grijs roept veelal een negatieve gevoelswaarde op: het grijze circuit, de grijze economie, een grijze dag. Bij grijs is het oppassen. Nieuwsgierig word ik naar de stem van de Bijbel: speelt de kleur grijs daar een rol, en zo ja, op welke wijze?

In het Hebreeuws zijn twee hoofdwoordgroepen die de oudere mens duiden. De meest voorkomende van die twee is zaqén en zijn afleidingen; minder vaak verschijnt sévah met de woorden die daarvan zijn afgeleid. Het eerstgenoemde woord hangt in oorsprong samen met een woord voor ‘baard’; het tweede gaat terug op een Semitisch woord voor ‘grijs’. De betekenis van beide woorden is in de Bijbel nagenoeg gelijk: zij duiden de mens die oud is, degene die tot de oudste generatie behoort.

Hoe sterk die twee woorden met elkaar samenhangen, blijkt uit teksten waarin zij elkaars parallellen zijn. In Leviticus 19, een samenvatting van het belangrijkste uit de Tora, de profetische prediking en de wijsheid van het Oude Testament, lezen we: ‘Voor het grijze zul je opstaan en het gelaat van de oude zul je eren…’ (vers 32). In Israël heeft de mens met grijs haar een positieve klank. De grijsharige mens mocht immers trots zijn op ‘kleur’, want daaruit spreekt iets groots.

Grijs als zegen van boven

De mens op leeftijd, oud en grijs, gold in het oude Israël als een gezegende. Het summum van de ouderdom was als bij iemands dood werd gezegd, dat hij ‘stierf in hoge ouderdom, oud en van het leven verzadigd’ (Gen. 25:8; 35:29). Een omschrijving die aangeeft dat het leven af, voltooid, doorleefd was. Zij is beeld van de vervulling van iemands leven. In de hoge ouderdom zag men een goddelijke waardering voor het geleefde leven. Niet dat men dat beschouwde als een soort eigen verdienste, maar eerder als een goddelijk geschenk. Het is deze theologische duiding van hoge ouderdom die in latere tijd, na de ballingschap, heeft geleid tot de oproep de grijsaard te eerbiedigen. Deze eerbied is een uiting van vroomheid; zij geeft inhoud aan de vreze Gods. Voor kinderen zijn de vader en moeder ook ouderen, ook al zijn zij nog niet tot hoge ouderdom gekomen; daarom delen ouders in de eerbiediging.

Verzilveren

Kortgeleden hoorde ik een politica tijdens een congres zeggen dat we grijs moeten verzilveren. Zij ageerde tegen de negatieve beeldvorming van hedendaagse ouderen in onze maatschappij; deze beeldvorming gaat voorbij aan wat ouderen in zich hebben aan inzicht, kracht en ervaring.

Welke beelden van grijs en oud ontwaren we in de Bijbel? Het behoort tot de cultuur van het oude Nabije Oosten om het positieve van ouderen te benoemen. Met name de wijsheidsleraar zou zeggen: Verzilver alles wat de grijsaard met zich meedraagt, maak van grijs zilver.

Een aantal bijbelschrijvers verbindt ouderdom aan wijsheid. De oudere is vervuld met wijsheid. Hoe heeft de grijsaard deel gekregen aan wijsheid? Allereerst door levenservaring, inclusief de toegeëigende inzichten uit de Tora en Profeten. Zijn levensverhaal bevat elementen en momenten die hem hebben gepolijst. Door al die ervaringen is zijn wijsheid tot groei en rijping gekomen.

Daarom is het vanzelfsprekend dat zonen en dochters naar hun ouders luisteren. die vanzelfsprekendheid te onderstrepen roept de Schrift op naar de stem van de ouderen te luisteren (Lev. 19:32; Spr. 23:22; Sirach 3:1-16). Zij hebben iets te zeggen en te delen wat voor de kinderen van levensbelang is.

Tegoed en tekort

Ouderdom tekent ook de grenzen van de levenskracht. David wordt op hoge leeftijd niet meer warm en ontbeert de potentie om gemeenschap met een vrouw te hebben. Bij Abraham en Sara, beiden grijs en oud, is de mogelijkheid van voortplanting verdwenen. Dat Sara tegen de natuur in toch zwanger wordt, is een metafoor voor goddelijke inspiratie om het onvruchtbare bestaan te doorbreken. Het licht uit Isaaks oude ogen is dusdanig verzwakt dat hij niet meer weet te onderscheiden. Eli, zwaar en vet, is slecht ter been en valt daardoor achterover.

Uit deze beperkingen, die onherroepelijk gepaard gaan met ouderdom, vloeit voor de komende generatie de opdracht voort om voor de oudere te zorgen. De oudere is wat dit betreft afhankelijk van de jongere, maar de jongere is afhankelijk van de wijsheid van de kwetsbare oudere. Oud en jong zijn er om elkaars tegoed en tekort te delen. Die wisselwerking is interessant om verder uit te diepen en in onze tijd handen en voeten te geven. De wijsheidsleraar drukt de eigenheid van de generaties treffend uit: Het sieraad van de jongeren is hun kracht; de glorie van de ouderen is de grijsheid, dat wil zeggen: wijsheid (Spr. 16:31; 20:29).

In de latere joodse geschriften zien we dat wijsheid niet meer alleen door het getal van de jaren wordt bepaald, maar ook door de wijze waarop iemand heeft geleefd (Wijsh. 4:7-9). Geschriften als Daniël en Openbaring zitten vermoedelijk ook op dat spoor, wanneer zij hemelse figuren tekenen met grijs, zilverwit haar.

Niet idealiseren

De oudere wordt in de Bijbel niet geïdealiseerd; de positieve kwalificaties eigent hij zich toe door een wijze van leven die overeenkomt met de Tora. Bovendien zijn er ouderen die eerder de kwalificatie dwaas dan wijs toebedeeld krijgen, zoals Joab (1 Kon. 2:6-9). David draagt Salomo op het grijze haar van deze leider niet te respecteren, vanwege zijn slechte daden. Grijs haar is geen garantie voor wijsheid.

Laten we terughoudend zijn in het idealiseren van de oudere zoals het Oude Testament daarover schrijft. Eveneens past het niet om de antieke cultuur met zijn omgang tussen de generaties als norm voor omgang van onze generaties op te leggen. Jong en oud liggen in onze cultuur en tijd qua inzicht en kennis dichter bij elkaar. Wel de kwalificatie van de grijsaard in de bijbelse tijd ons aanzetten kritisch na te denken over onze kijk op ouderen én jongeren in deze tijd.