Grote spirituele vragen en de crisis

De (corona)crisis trof ons als gezin op diverse manieren. Een oom belandde op de IC-afdeling, we moesten onze kleuter thuisonderwijs geven, ons inkomen stortte in. Mijn vrouw en ik zijn allebei zelfstandig ondernemer (zij kunstenaar, ik schrijver) en plotseling waren onze zakelijke agenda’s volkomen leeg, van nu tot aan de eeuwigheid. Als ik de balans opmaak, schat ik dat we dit jaar de helft verdienen van vorig jaar. Het is allemaal relatief en te overzien, we hoeven ons huis niet te verkopen bijvoorbeeld, maar ik denk dat iedereen die een inkomenshalvering meemaakt, toch wel enige stress ervaart.

Ook bij veel predikanten en voorgangers in mijn omgeving zag ik stress en dan vooral een crisiservaring in hun rol. Wat kun je nog doen als je niet op pastoraal bezoek mag en niet kunt preken? Veel collega’s leken wat krampachtig aan ‘het oude’ vast te houden en, oneerbiedig gezegd, ‘speelden liturgietje’: een soort aftreksel van de gebruikelijke liturgie ‘opvoeren’ voor de camera. Ik snap dat niet iedereen even makkelijk een boodschap inspreekt op zijn of haar iPhone of een Zoom-meeting belegt, wat veel natuurlijker vormen zijn om online in contact te staan met je gemeente.

Het punt nu is dat we als theologen ons allemaal wel afvroegen, elk in onze eigen context, wat nog de zin van ons vak was. Zelf merkte ik dat al vrij snel de mailtjes met levensbeschouwelijke vragen binnenkwamen en ik begon voor de Evangelische Omroep online live coachingsessies te beleggen. Volgens de bekende Piramide van Maslow kom je pas aan spiritualiteit toe als eerst aan de basisbehoeften van voedsel en huisvesting is voldaan, maar het is eerder omgekeerd. Juist het rijke Westen is relatief weinig spiritueel geïnteresseerd, in het Zuiden schettert de spiritualiteit op elke straathoek. En dat werd ook weer duidelijk tijdens de lockdown: juist als de basisvoorwaarden worden bedréígd, stellen we onszelf de grote spirituele vragen.

Grote antwoorden …

En dan vragen we, zo is mijn ervaring als coach en pastor, niet zozeer waarom en nauwelijks waartoe. Waarom God iets heeft gedaan, dat kijkt naar het verleden en zoekt naar oorzaken. Waartoe God iets doet, kijkt naar de toekomst en zoekt naar bedoelingen. Maar de vraag die ik mijzelf en anderen in een crisis zie stellen is eerder: waar is God hier en nu? En hoe stel mezelf hier en nu op? Wat doe ik? Hoe reageer ik?

Het is op dat soort momenten voor een pastor een verleiding om grote antwoorden te gaan leveren. Dat lijkt van je te worden gevraagd, daar lijk je voor te worden betaald. Waar is God? Nou, dat zal ik eens haarfijn uitleggen … Als je geen grote antwoorden levert, kan een deel van de vraagstellers verontwaardigd worden. Wat hebben we nog aan jou, kan de impliciete beschuldiging worden, daar ben jij toch voor, voor de grote antwoorden?
Je bent als pastor degene die de gemeenschap bij elkaar houdt, je vertegenwoordigt de groepsidentiteit en als je die niet ‘levert’, kan dat tot grote onrust leiden.

Toch constateerde ik vooral een grote opluchting bij mijn gesprekspartners als ik voorzichtiger was. Nee, we kunnen niet een enkele oorzaak aanwijzen voor de hele crisis, het is zelfs gevaarlijk dat te doen – voor je het weet, wijs je naar zondebokken. De werkelijkheid is veel te complex.
En vooral, dat is het theologische belang, God is veel te groot voor sluitende antwoorden. Als we al nauwelijks de gedachten van onze buren en soms zelfs onze huisgenoten kunnen raden, hoe zouden we dan de bedoelingen van God raden?

Deze voorzichtigheid in ons spreken over de crisis begint bij de Christus. Christelijke theologie is spreken over God vía de Christus. Het beste wat we over God kunnen zeggen is de Christus. En ik zie Jezus in zijn eigen diepste crisis, in Getsemane en aan het kruis, geen grote antwoorden geven. Geen model, geen uitleg, geen verklaring. Maar de hartverscheurende vraag waarom God hem verlaten heeft. Zonder antwoord. En vervolgens toch in gesprek gaan met die God en zich uiteindelijk zelfs aan Hem overgeven.

Wijs handelen

Laat ik inzoomen op de beweging die de Christus daar maakt. In Getsemane en aan het kruis zien we hem eerst vol emoties komen, daarin als het ware verdrinken. ‘Laat deze beker toch aan mij voorbijgaan! Waarom heeft U mij verlaten?!’ Hij verzet zich tegen de situatie en zakt diep in zijn gevoelens weg. Maar dan volgt er een mysterieuze omkering. ‘Niet mijn wil maar uw wil,’ zegt hij. ‘In uw handen beveel ik mijn geest’ (Luc. 22:42; 23:46).
Daarna lijkt hij weer op te stijgen, zijn emoties zijn niet meer alles, hij heeft niet zozeer een antwoord maar wel een nieuw perspectief, hij verzet zich niet meer maar geeft zich over aan God.

Die beweging heeft de vorm van een U. Eerst naar beneden de emoties in en daarna er weer uit. Het klinkt heel simpel maar hierin ligt een grote wijsheid voor het psychische en spirituele leven. Maar al te vaak vermijden we echt te voelen wat er aan de hand is, ontwijken we ons verdriet, onze woede, onze angst. We gaan de U niet omlaag.
Of, de andere vergissing, we gaan de U wel naar beneden maar niet meer omhoog. We blijven hangen in onze emoties, ze blijven ons hoofd vullen en onze daden bepalen. Ze worden geen onderdeel van ons, maar zijn alles wie we zijn. Boosheid wordt rancune, verdriet wordt depressie, angst wordt fobie.

Er ligt grote wijsheid in deze U kunnen doormaken, kunnen beamen. Wijsheid wordt hierdoor gekenmerkt: de eigen emoties echt aangaan en tegelijk ze kunnen ‘handelen’, de eigen gevoelens en ervaring ten volle erkennen en tegelijk je er niet in verliezen. Iets een plek kunnen geven, zeggen we dan, als eerlijk onderdeel van wie je bent, maar niet alles wie je bent. Op overtuigingsniveau gaat het vooral over het echt zien van de waarde van dit leven, inclusief jijzelf.

Wie de eigen emoties vermijdt of juist erin blijft hangen, neemt zichzelf niet serieus genoeg. Wie ten volle ja zegt tegen dit leven, de waarde ervan ziet, ook van zichzelf, neemt de tijd voor de eigen emoties, ook de paniek, de woede, de wanhoop die daarbij hoort, maar kan vervolgens ook erkennen hoeveel méér dan dat er is. De Christus is ons hierin voorgegaan. Hij ervaart dit leven ten volle, bagatelliseert zijn ervaringen niet, doet niet alsof zijn pijn er niet zo toe doet, en tegelijk aanvaardt hij hoeveel meer het leven is dan deze pijn. Hiermee verklaart de Christus het leven tot waardevol.

Het mysterie van de omkering

Mijn rol als coach, pastor en theoloog zie ik vooral in het begeleiden van mensen deze U te maken. Ja, het leven kan verschrikkelijk zijn. Als dat niet zo was, zou de Christus hier al ginnegappend over de aarde zijn gelanterfant. Misschien was hij dan eerder een bulderende dikbuikige Boeddha geweest. Maar het leven is veel meer dan verschrikkelijk. Er is ook een onherleidbare, onontkoombare schoonheid en rijkdom.

Het logo van ons als christenen is een leeg kruis want de Christus is opgestaan. Het is oké om als christenen met lege handen te staan en geen antwoorden te hebben. De Christus had geen model paraat in Getsemane en aan het kruis. Het is oké om bang te zijn, boos, verdrietig, of welke emoties dan ook te voelen. De Christus is er niet voor teruggeschrokken en keek er niet op neer. Hij ging het ten volle aan.

Maar na het verzet was er overgave. Na de kruisiging was de overgave. Na de dood het leven. Dat ontkent niet de eerste ervaring, minimaliseert die niet en bagatelliseert die evenmin. Het is een nieuw perspectief dat het eerdere omvat. Het is ja zeggen tegen het leven, ja tegen de situatie, ja tegen God, inclusief de pijn.

Hoe precies die omslag komt, is vaak een mysterie. Als begeleiders staan we er vaak verbaasd naast, ook hoe die omslag in onszelf plaatsvindt. Soms is er niet meer nodig dan het erkennen van de pijn en is juist gaan in die pijn genoeg om er weer uit te komen. Soms is een kleine aanraking, letterlijk of figuurlijk, bijvoorbeeld in poëzie of muziek, genoeg om net die opening te bieden.

Zelf ben ik ervan overtuigd dat we deze omkering het werk van de heilige Geest kunnen noemen. Als we weer nieuw perspectief zien, hoop ervaren, moedig worden, is dat de heilige Geest in ons die weer in verbinding komt met onze geest. We zien weer de schoonheid van het moment, de weergaloze rijkdom van het heden, de gaven die ons zijn gegeven.

Waar is God in de crisis? Hier en nu en Hij zegt ja tegen het leven, want dat is wat we de Christus zien doen. En waar ben jij? Wees waar je bent, ten volle,
en zeg ja tegen dat leven.

Dit artikel verscheen eerder in Woord & Dienst, oktober 2020.