Het ABCD van ‘ik leef met je mee’

Onderling pastoraat vindt plaats in de alledaagse leefwereld van mensen: in de keuken, op straat, tijdens het winkelen, op het schoolplein, maar ook tijdens het koffiedrinken na de kerkdienst, op een gesprekskring, enzovoort. Zulk meeleven met elkaar is menselijk, omdat mensen sociale wezens zijn, die (om slechts enkele aspecten te noemen) behoefte hebben aan gezelschap (sympathie), spontaan met elkaar kunnen meevoelen (empathie) en geneigd zijn elkaar te helpen. Je kunt je daarom afvragen waarom de kerk mensen moet opwekken tot omzien naar elkaar, zoals de kerkorde van de PKN het onder de pastorale opdracht formuleert. Wat spontaan en in stilte toch al gebeurt, daar hoef je toch niet toe op te wekken?

Bovendien is het de vraag wat zulk pastoraat toevoegt aan de sociale contacten die mensen vanzelf onderhouden? En als het iets toevoegt, is dat dan alleen voor intern gebruik, tussen kerkmensen, of kan deze kerkelijke praktijk ook een bijdrage leveren aan vragen en vreugden in de samenleving? In deze bijdrage beschouw ik onderling pastoraat als een bijzondere kwaliteit van het tussenmenselijke contact. Van gemeenteleden leerde ik in mijn onderzoek dat zij vooral vier aspecten belangrijk vinden en dat die vier met elkaar samenhangen. Ik werk dat in het vervolg uit als vier dimensies van een pastorale ontmoetingsruimte. Daarna zal ik kort ingaan op het belang van deze praktijk voor kerk en samenleving.

Welke bril?

De vraag wat pastoraat is, wordt vaak beantwoord met een eendimensionale bril. Een enkel kenmerk is dan bepalend voor het pastorale karakter van de ontmoeting. Ik noem twee voorbeelden.

• In de klassieke benadering is de kerkelijke context bepalend. Vaak wordt dat verbonden met de ambtelijke verantwoordelijkheid van de kerkenraad. In de beleving van gemeenteleden betekent dit dat er pas echt sprake is van pastoraat als een ouderling of de predikant het doet.
• Een ander voorbeeld is een moderne benadering waarin de pastorale kwaliteit niet afhangt van kerklidmaatschap of ambt, maar van de inhoud van het gesprek. In het narratieve pastoraat bijvoorbeeld is bepalend of het verhaal van mensen op een of andere manier verbonden is met het verhaal van God.
• Gemeenteleden geven aan dat vier onderling samenhangende aspecten het gewone contact bijzonder maken

De genoemde kenmerken zijn inderdaad belangrijke aspecten van pastoraat. Maar zo’n eendimensionale benadering is een te beperkte bril om het onderling pastoraat goed in beeld te krijgen. Er ontstaan zelfs blinde vlekken, waardoor allerlei vormen van onderling pastoraat niet gezien worden. In mijn onderzoek noemen gemeenteleden bijvoorbeeld het betrekkingsaspect als belangrijkste kenmerk van de pastorale kwaliteit, meer dan de inhoud. Daarom pleit ik voor een meerdimensionale benadering. Daarmee heb je voldoende oog voor de vele manieren waarop onderling pastoraat vorm krijgt. De vier aspecten die de gemeenteleden noemen, bespreek ik hier als vier dimensies die samen de pastorale kwaliteit van de ontmoeting bepalen. Het ABCD van ‘ik leef met je mee’.

Het ABCD

Wat gemeenteleden het meest waarderen in het contact met anderen is de onderlinge betrekking. Maar de pastorale kwaliteit van die betrekking heeft een eigen karakter.

Daarbij gaat het allereerst om de persoonlijke aandacht. Een jonge vrouw (dertiger) zegt daarover: ‘dat je voor iemand even aandacht hebt en tijd hebt en neemt om te luisteren naar diegene om daar, ja, wel een soort van betrokkenheid op te hebben’. Dit citaat laat zien dat de betrokkenheid kwaliteit krijgt door aandacht, tijd nemen om te luisteren. Dat noem ik de A van aandachtige betrokkenheid. Vanwege het persoonlijke karakter ervan kunnen mensen vertrouwelijke onderwerpen delen. Dan noemen ze zo’n contact ‘een goed gesprek’ of ‘een gesprek met diepgang’.

Een tweede kenmerk dat de onderlinge betrekking kleurt, is dat het contact is ingebed in de gemeenschap. Omdat mensen elkaar kennen van andere ontmoetingen (een kerkdienst, een buurtactiviteit) groeit er een relatie en krijgen ze belangstelling voor elkaar. Die betrokkenheid op elkaar legt een basis voor vertrouwen en het delen van vertrouwelijkheden uit de eigen leefwereld. Het gesprek in de winkel is ingebed in dat netwerk van betrekkingen in andere situaties en wordt daardoor pastoraal gekleurd. Zo vertelt een oudere man (80+) over zijn ziekenhuisverblijf en over de post die hij kreeg: ‘Ja, want er zijn natuurlijk een hoop mensen die zeggen: “O dat is die, die man die altijd in de hoek [van de kerk, RJdV] zit”. Nou, dan krijg je een briefje, of een kaartje. Ja, dat is pastoraat. En dat doet me heel goed’. Het meeleven via het kaartje komt voort uit de bekendheid met elkaar in de kerkdienst, maar roept omgekeerd de verbinding met anderen op in de eenzaamheid van het ziekenhuis. Dat doet goed. Dit aspect van sociaal gevormde betrokkenheid typeer ik als de B van het netwerk van betrekkingen die de belangstelling bevordert.

Als derde kenmerk speelt de verticale dimensie van het geloof een rol. Dat kan op verschillende manieren. Bijna altijd doet het geloof mee als motivatie om op anderen betrokken te zijn, vanwege de geloofsovertuiging of door het meeleven te zien als naastenliefde. Geloof hoeft daarbij niet expliciet ter sprake te komen in de ontmoeting, al is dat voor sommigen wel belangrijk. Daar wordt door gemeenteleden verschillend over gedacht. Voor elkaar bidden wordt ook genoemd als manier waarop geloof werkt bij het met elkaar meeleven en dat te delen met God. Een andere vorm is een met zorg gekozen tekst op een kaart voor een ander. Zo zegt de zojuist genoemde oudere man over de kaarten die hij in het ziekenhuis krijgt: ‘Ja, dan hebben ze gewoon een tekstje of weet ik veel wat, die echt gewoon is, dan denk je: verrek, die is voor mij geschreven.’ Ik typeer deze dimensie met de C van Christus of christelijk, omdat het contact op een of andere manier gemotiveerd, geïnspireerd of ingevuld wordt vanuit het Evangelie.

De vierde dimensie wordt vaak over het hoofd gezien. Dat komt doordat onderling pastoraat vaak momentopnamen betreft die ergens op een bepaald moment plaatsvinden: een gesprek, bloemen brengen, samen eten. Maar naast de ruimte is ook de tijd een belangrijke dimensie. De aandachtige betrokkenheid is immers ook een dynamisch gebeuren. Het ontwikkelt zich in de loop van de tijd, in een opeenvolging van diverse ontmoetingen. Daarbij speelt de al genoemde inbedding in een breder netwerk een rol. Door die ontwikkeling in de tijd kan de betrokkenheid op elkaar zich intensiveren, maar ook weer verzwakken. Dit aspect van ontwikkeling typeer ik met de D van duurzaam. Een vrouw van in de vijftig noemt als voorbeeld het contact met een ouder gemeentelid in dezelfde straat: ‘daar zit ik regelmatig even koffie te drinken. Eventjes horen hoe het ermee is’. Dat geeft een band die in de loop der jaren is gegroeid. Overigens kan de tijd ook een rol spelen in eenmalige contacten. Dan heeft de aandacht in dat ene gesprek een impact die langer of korter doorwerkt.

De samenhang van de vier dimensies zorgt voor de meerwaarde van de ontmoeting. Ik verbind dat met hoe Paulus de liefde van Christus beschrijft als ‘de lengte en de breedte, de hoogte en de diepte’ (Ef. 3,18) van een meerdimensionale ruimte die onze kennis te boven gaat. Zo kom ik tot deze omschrijving van onderling pastoraat: meeleven

1. door persoonlijke, aandachtige betrokkenheid op elkaar (diepgang),
2. in de ruimte van bijeenkomsten in de gemeenschap (kerkelijk en publiek, breedte),
3. gemotiveerd door geloof in Christus, al of niet expliciet gedeeld (hoogte),
4. dat zich in de duur van de tijd ontwikkelt (lengte).

Zoals gezegd: onderling pastoraat beweegt zich in de leefwereld. Die ruimte van het alledaagse leven zorgt voor een rijke variatie in vormen van meeleven: een kort praatje, een lang telefoongesprek, een kaart met een korte tekst waar misschien lang over is nagedacht, een appje, burenhulp. Ieder kiest de vorm die het beste bij haar/hem past. Door die persoonlijke invulling kunnen mensen zichzelf zijn en doen waar ze goed in zijn. Zodoende kunnen ze hun hart laten spreken. Dat is kenmerkend voor informele zorg en draagt bij aan intrinsieke motivatie. Het is iets wat je graag doet.

Daarnaast zorgt de inbedding in de gemeenschap ervoor dat mensen elkaar kennen en gekend worden en dat de betrokkenheid op den duur groeit. De christelijke inspiratie versterkt deze band en schept een sfeer van vertrouwen en veiligheid. Deze pastorale kwaliteit geeft de ontmoeting als het ware een energie die steunt, bemoedigt, kracht geeft. Daar is meer over te zeggen, maar het laat wel zien dat onderling pastoraat bijdraagt aan zin in het leven en verbindingen tussen mensen versterkt. Dat is zowel een geneesmiddel tegen de oprukkende eenzaamheid, als een sterke motivatie om iets voor een ander te doen.

Vooral onderling pastoraat in groepsverband blijkt bij te dragen aan het diaconale besef en hulpvaardigheid te versterken.

Bijvoorbeeld om te helpen bij verhuizen, klussen of eten brengen. Niet alleen voor de leden van de groep, maar ook voor anderen in de gemeenschap. Bij de leefwereld van christenen hoort immers ook dat ze meeleven met hun buren en kennissen. Zij doen waartoe de Vlaamse psychiater Dirk de Wachter oproept: ‘Deel uw verdriet met uw naaste’. Dat helpt om het leven aan te kunnen. Meeleven met elkaar volgens het ABCD is als preventiezorg van maatschappelijke waarde. Echter, wanneer gemeenteleden nog kijken met de traditionele pastorale bril, wordt deze meerwaarde niet gezien. En dus ook niet gewaardeerd, niet bevorderd of verder ontwikkeld. Een oude wijsheid zegt: goed voorbeeld doet goed volgen. Daar ligt een taak voor de kerkenraad: kies de goede bril, informeer de gemeente, maak mensen bewust van de vele vormen van onderling pastoraat en laat de kansen zien, voor henzelf en anderen.