Het huwelijk van Jezus

De publicatie en interpretatie van het Evangelie van Jezus’ Vrouw

Op 18 september 2012, tijdens het tiende International Congress of Coptic Studies, presenteerde Harvard-professor Karen King een paper over een Koptisch

Met het Koptisch wordt de laatste fase van de Egyptische taal bedoeld. Een vorm van Koptisch wordt nog steeds gebruikt in de Koptische Kerk.

fragment zonder titel dat, ‘puur ter referentie’, door haar het Evangelie van Jezus’ Vrouw genoemd is. maakte de vondst bekend als de eerste antieke tekst waarin Jezus ondubbelzinnig spreekt over ‘mijn vrouw’.

Het fragment, een ‘uitgeknipt visitekaartje’, is van onbekende herkomst, maar zou al enkele decennia bekend zijn geweest bij enkele (inmiddels overleden) geleerden in Berlijn. Een verzamelaar – die onbekend wenst te blijven – bracht het in 2010 bij professor King. Voordat ze het presenteerde, heeft ze andere deskundigen om advies gevraagd ten aanzien van de papyrus, de schrijfstijl en de grammatica. Ondanks het gebrek aan context, de vreemd gevormde ‘dikke’ letters en de soms ongebruikelijke zinsbouw was de eindconclusie dat het om een authentiek fragment gaat uit de 4e eeuw. Wel werd geadviseerd de gebruikte inkt nog nader te onderzoeken. Ondertussen bood professor King haar conceptartikel

“Jesus said to them, ‘My wife…’” A New Coptic Gospel Papyrus by Karen L. King with contributions by AnneMarie Luijendijk. Copyright © Karen L. King, 2012. Provisionally accepted by Harvard Theological Review.

met foto’s van het fragment aan op haar website, zodat geïnteresseerden het zelf kunnen beoordelen.

http://www.hds.harvard.edu/faculty-research/research-projects/the-gospel-of-jesuss-wife

Na de aanvankelijk warme ontvangst op het congres brak de kritiek van collega’s los. Velen meenden dat een moderne vervalsing niet uitgesloten worden. Deze mening werd des te sterker toen Andrew Bernhard van Oxford University op gedetailleerde wijze reconstrueerde

“How The Gospel of Jesus’s Wife Might Have Been Forged: A Tentative Proposal”, Preliminary Draft, October 11, 2012.

hoe een vervalser met beperkte kennis van het Koptisch de tekst kan hebben gemaakt op basis van een internetversie van het Evangelie van Thomas met zowel de Koptische als de Engelse tekst. Met name het feit dat deze versie een tikfout bevatte die zo ook voorkomt in het fragment, heeft experts als Marc Goodacre overtuigd van deze theorie.

http://ntweblog.blogspot.nl/2012/11/the-jesus-wife-fragment-how-forgery-was.html

Op dit moment is het wachten nog steeds op het onderzoek naar de inkt. De publicaties van het artikel en de documentaire zijn voor onbepaalde tijd uitgesteld.

Evangelie van Filippus

De inhoud van het fragment geen reden zijn om het als een vervalsing aan te merken. Het idee dat Jezus de partner was van Maria komt immers al voor in het gnostis-chchristelijke Evangelie van Fillippus, een verzameling korte spreuken of aantekeningen geschreven rond het jaar 200. Karen King gebruikt het Evangelie van Filippus dan ook nadrukkelijk in haar interpretatie van het fragment.

King stelt duidelijk dat het 4e-eeuwse fragment niets zeggen over de historische Jezus. Het gaat haar om het achterhalen van de betekenis van de tekst voor de mensen in de tweede of derde eeuw die deze tekst zouden hebben geschreven en gelezen. Zij zoekt daarom naar parallellen in de niet-canonieke Evangeliën van Thomas, Maria en Filippus.

Uit dat laatste evangelie citeert King de inmiddels bekende passage in 63:30-64:5, over het kussen van Jezus en Maria:

And the koinônos of the S[avior is Ma]ry Magdalene, whom the S[avior loved] more than [all] the discip[le]s [and he] kissed her [mouth many] times. The rest of the [disciples…]. They said to him, ‘Why do you love her more than us?’ The Savior replied to them, saying, ‘Why do I not love you in the way (I love) her?’

In deze beschadigde passage, die overigens ook anders gereconstrueerd en vertaald worden, wordt Maria de koin6nos van de Verlosser genoemd. Maar het woord koin6nos, of ‘partner’, op verschillende manieren begrepen worden. De vraag is bovendien waarom Jezus de overige discipelen lijkt uit te nodigen tot een gelijksoortige relatie. Gaat het hier dan om de gemeenschap, de koin6nia, van de gelovigen met hun Heer? King wijst terecht op een andere passage (59:2-4), waarin de kus van de gelovigen een geestelijke betekenis heeft, maar waar volgens haar daarnaast ook de letterlijke betekenis mogelijk is. Ter ondersteuning daarvan bespreekt King een andere passage uit het Evangelie van Filippus, die opmerkelijke overeenkomsten vertoont met het nu gepubliceerde fragment. Daarin is zowel sprake van een moeder van Jezus als van een vrouw van Jezus. Op de achterzijde wordt bovendien het getal ‘drie’ aangetroffen. Deze elementen komen overeen met passage 59:6- het Evangelie van Filippus:

There are three who always walk with the Lord: Mary his mother and her sister and Magdalene, who is called his koin6nos. For Mary is his sister and his mother and the one he is joined with.

Omdat Jezus’ koin6nos hier gelijkgesteld wordt met de vrouw aan wie hij (in de echt) ‘verbonden’ is, is duidelijk dat hier de huwelijksrelatie bedoeld wordt. King begrijpt dit woord in een dubbele betekenis. Allereerst ziet ze de lichamelijke liefdesrelatie tussen Jezus en Maria. Daarnaast merkt ze op dat het ook een rituele betekenis heeft in het Evangelie van Filippus, waarbij het aardse huwelijk model staat voor het hemelse huwelijk, de hereniging van het mannelijke en het vrouwelijke in de rituele ‘bruidskamer’. Het laatste leesbare woord op regel 8, ‘een beeld’, is een woord dat in het Evangelie van Filippus gebruikt wordt om de rituelen te kenschetsen: als aardse beelden van hemelse werkelijkheden.

Ten slotte merkt King op dat de traditie van Maria als geëerde volgeling van Jezus een oude traditie is die door de kerk vervangen is door de versmelting van haar persoon met die van de berouwvolle hoer uit Lucas 7. Zij acht het daarom goed mogelijk dat christenen uit de tweede en derde eeuw Maria zagen als echtgenote van Jezus.

In aanvulling op wat King in haar artikel naar voren brengt, wil ik graag wijzen op een viertal relevante punten:

Jezus als bruidegom

In de eerste plaats merk ik op dat het thema van Jezus als metaforische bruidegom nadrukkelijk voorkomt in het Nieuwe Testament.

Mat. 9:15 en parallellen; Mat. 25; Joh. 3:29.

In Matteüs 22 richt een koning een bruiloftsfeest aan voor zijn zoon. In Romeinen 7:1-4 worden de gelovigen als vrouwen beschreven die na de dood van het zondige vlees een andere man zullen toebehoren, namelijk ‘Hem die uit de doden opgewekt is’. In Efeziërs 5:25-32 wordt het huwelijk tussen man en vrouw vergeleken met de verbintenis tussen Christus en zijn gemeente. In Openbaring 19-22 lezen we over de bruiloft van het Lam en het Nieuwe Jeruzalem.

Jezus is dus wel degelijk getrouwd in het Nieuwe Testament, zij het in metaforische zin.

Bruidegom van de gevallen ziel

King stelt dat de gedachte aan Maria als de gevallen vrouw uit Lucas 7 een latere 6e-eeuwse traditie is. Ze ziet daarbij echter over het hoofd dat de hellenistische filosoof Porphyrius, die bekend was met gnostische christenen, haar al in de derde eeuw zo beschreef. Het is dan ook mogelijk dat beide tradities met elkaar samenhangen: Jezus als de bruidegom die de gevallen hoer tot reine bruid maakt. Er zijn verschillende passages in het werk van de vierde-eeuwse kerkvader Ambrosius waarin hij de kussen van de bruid uit Hooglied en die van de hoer uit Lucas 7 bespreekt. Deze vrouwen staan bij hem niet alleen symbool voor de kerk, maar ook voor de ziel van iedere gelovige.

De ziel, Psyche in het Grieks, wordt op gelijke wijze gered door de liefde van en tot het goddelijke. Deze thematiek wordt expliciet besproken in het gnostische geschrift De Exegese van de Ziel: Psyche heeft de Vader verlaten en ze is verloren in hoererij. Maar dan bekeert ze zich vol berouw en tranen (‘dat is haar doop’), en de Vader stuurt zijn eerstgeboren Zoon, haar broer, om haar te reinigen en als bruid weer op te nemen in het vaderhuis (NHC II, 131-132).

Deze interpretatie past erg goed in het Evangelie van Filippus, waar de kinderen van de Vader zijn gevallen in de modder (62:17-25), en waar Jezus is gekomen om zijn Psyche te bevrijden en terug te nemen (53:10-13).

Net als in het Evangelie van Maria valt de passage in het Evangelie van Filippus te lezen als een interpretatie van de ontmoeting van Maria met de opgestane Heer in Johannes 20. De Heer wil zich dan aan alle gelovigen in een liefdesrelatie openbaren zoals hij zich aan Maria geopenbaard heeft. Ook bij de 4e-eeuwse kerkvader Cyrillus zien we dat deze ontmoeting in de tuin bij het graf in verband gebracht wordt met het bijbelboek Hooglied. Maria is dan zowel de zuster als de bruid van Jezus. Maar hoe is ze nu zijn moeder?

Bruidegom van de hemelse

Helaas heeft King in haar bespreking van het citaat van Jezus die Maria kust, de gebruikelijke punctuatie gevolgd van de eerste vertalers. Het is echter waarschijnlijk dat de openingswoorden ‘en de koinonos van de Verlosser’ de slotwoorden van de voorafgaande zin zijn. In die passage wordt verteld dat de hemelse wijsheid, , (die volgens de Valentinianen ‘gevallen’ was uit de hoogste godheid) onvruchtbaar was. Maar toen de verlosser tot haar kwam, is geworden tot ‘de moeder van de engelen en de koin6nos van de Verlosser’. Deze dubbele titel van kennen we immers uit andere bronnen. Uit de vereniging van de Logos (de ‘Vader van het Al’) en (de ‘Maagd’) is de Christus geboren (71:4-11). De relatie tussen de aardse Maria en Jezus vervolgens gelezen worden als een verwijzing daarnaar. Maar ook als een verwijzing naar het huwelijk tussen Jezus en de gelovigen. Wat er in de hemelse werkelijkheid met gebeurt, gebeurt hier met elke Psyche die bruid van Christus wordt.

Allegorische verklaring van de schriften

Wie goed kijkt naar de passage over de drie Maria’s ziet iets bijzonders. In de eerste zin is de tweede Maria de zuster van Maria de moeder. In de tweede zin echter wordt ze de zus van Jezus genoemd. Het gaat hier niet om een schrijffout, maar om een duidelijk voorbeeld van de allegorische interpretatie van de drie Maria’s aan het kruis, zoals in Johannes 19:25. De historische zuster van Maria wordt daarbij zonder problemen als model gebruikt voor de spirituele zuster van de Christus. Zo het mysterie onderwezen worden dat Jezus zowel de zoon, broer als bruidegom is van de Heilige Geest, van de gemeente, en van de menselijke ziel.

Ook als het Evangelie van Filippus spreekt van de maagdelijke geboorte, dan biedt het een allegorische of ‘geestelijke’ exegese (55:23-32). Het begeeft zich in het debat omtrent de betekenis van Lucas 1:35, waarin staat dat Maria zal zwanger worden wanneer de kracht van de Allerhoogste haar zal overschaduwen. Die kracht is de Heilige Geest, een andere naam voor . Maar omdat de Heilige Geest vrouwelijk is, zij de aardse Maria niet bevrucht hebben met mannelijk zaad. Nee, zegt het Evangelie van Filippus, de Heilige Geest is de echte maagdelijke en onbevlekte moeder van de Christus en de menselijke Maria slechts de draagmoeder.

De schrijver leest de evangeliën niet letterlijk maar geestelijk, niet historisch maar in het licht van de eeuwigheid. De Maria’s in het evangelie staan zo symbool voor de onzichtbare goddelijke werkelijkheid waarvan alleen de gnostische christenen kennis hebben.

Conclusie

Wellicht heeft King gelijk en is het voorliggende fragment, waarin Jezus spreekt van ‘mijn vrouw’, in dezelfde (Valentiniaanse) context ontstaan als het Evangelie van Filippus. In dat geval zou ik echter uitermate voorzichtig zijn met het toeschrijven van opvattingen omtrent de historische Jezus en Maria aan de schrijvers en vroegste lezers ervan. De theologische opvattingen van de Valentinianen over de rol van de Christus als goddelijke bruidegom waren leidend in de wijze waarop zij de evangeliën allegorisch interpreteerden en doorvertelden, zoals in het Evangelie van Filippus. De historische Maria’s waren daarbij van ondergeschikt belang.

Maar wellicht is de route langer geweest, en hebben ideeën uit de gnostische evangeliën op naam van Filippus en Maria (al dan niet via moderne romans), tezamen met het Koptisch van het Evangelie van Thomas, een moderne schrijver geïnspireerd om hiermee zijn visie op een historische, volledig menselijke en getrouwde Jezus te propageren.

We wachten de uitkomsten van de beloofde onderzoeken graag af.