Menu

Basis

Het nieuwe goud

Hoe krijgt het leven (weer) glans?

Het thema nieuwe luxe is heel dubbel. Niet omdat luxe ambivalent is, maar omdat het thema voorbij lijkt te gaan aan conflicten in ons samenleven die zich ondubbelzinnig aandienen. Nieuwe luxe vertoont een sterke gelijkenis met het goud waarover Augustinus spreekt. Augustinus zegt namelijk: het goud ligt voor je neus, het staat tussen ons in en het is aan ons, aan jou – zegt hij met nadruk – wat je ermee doet. Want luxe, oud of nieuw, is door God geschapen en dus goed. Maar wat je ermee doet, is beslissend. Vooral, zegt Augustinus, gaat het om de vraag voor wie je er iets mee doet. Waarschijnlijk wist je dit al heel lang.

De Schrift heeft de man geprezen die ‘een overtreding kon begaan en haar niet beging; die niet achter het goud is aangegaan’ (Jezus Sirach 31, 8-10). Het goud moet achter u aangaan, niet u achter het goud. Goud is namelijk iets goeds, want God heeft niets geschapen wat slecht is. Uzelf, ú moet niet slecht zijn: dan is goud iets goeds. Ik leg hier bijvoorbeeld een hoeveelheid goud neer tussen een goed mens en een slecht mens. Neemt de slechte het goud op, dan worden er armen onderdrukt, dan worden er rechters omgekocht, dan worden er wetten verkracht en wordt de menselijke samenleving in verwarring gebracht. En waarom? Omdat een slecht mens het goud heeft gekregen. Maar laat de goede het opnemen, dan worden er armen gevoed, naakten gekleed, onderdrukten bevrijd en gevangenen vrijgekocht. Hoeveel goede dingen door het goud zien wij in de handen van een goed mens! Hoeveel slechte gevolgen van het goud zien wij in de handen van een slecht mens! Waarom zegt u nog weleens, geërgerd: ‘Ach, als dat goud er maar niet was?’ Uzelf, ú moet het goud niet liefhebben! Als u slecht bent, gaat u dan achter het goud aan. Als u goed bent, komt het goud achter u aan. Wat is dat, achter u aankomen? Dan hebt u de leiding; u laat u niet leiden, omdat u het goud bezit en er niet door wordt bezeten.’

(Uit: preek 311, 9, Carthaagse preken, Aurelius Augustinus, Nijmegen 1988, blz. 161.)

De basis van nieuwe luxe

Waar komt de nieuwe luxe vandaan? Laten we even teruggaan in onze directe voorgeschiedenis. Ruim een halve eeuw geleden is weliswaar een hele tijd terug, maar nu ook weer niet buiten onze tijd. Integendeel. Voordat de Tweede Wereldoorlog ten einde liep, vond er in het Amerikaanse stadje Bretton Woods in 1943 een bijeenkomst plaats van economen afkomstig uit de landen van de geallieerden.

Ze stelden vragen over en maakten plannen voor de economische en financiële kaders en verhoudingen die wenselijk waren na afloop van de oorlog. Verhoudingen en kaders ten behoeve van de landen in de westerse wereld die toen de geallieerden waren. Na de oorlog zijn veel van die kaders het bestek geworden waarmee westerse economieën zich hebben ontwikkeld. Dat bestek kende een sociaaleconomische kant, maar ook een militair-politieke en een kijk op de rol van de westerse wereld ten opzichte van de rest van de wereld. Binnen dit bestek zijn de westerse economieën gaan groeien. En hebben ze zich ontwikkeld tot samenlevingen waarin consumptie de belangrijkste factor in de markten is geworden. Er ontstonden consumerist societies die de consumptie van goederen door zo veel mogelijk mensen in de samenleving tot hun credo maakten.

Wat glanst er als goud voor ons mensen van deze tijd?

Hier ligt de basis van de nieuwe luxe. Met zijn allen zijn we in de Nederlandse samenleving veel rijker geworden en met zijn allen kunnen we ons de nieuwe luxe permitteren, ook al bestaan er onder ons op persoonlijk niveau nog altijd grote verschillen.

Internetshoppen

Maar waaruit bestaat die nieuwe luxe, dit ‘goud’ van Augustinus, eigenlijk? Wat is er ‘van goud’? Wat glanst er als goud voor ons mensen van deze tijd? Ik heb even geshopt op internet om erachter te komen welke namen het goud in onze tijd heeft en waar het zoal gevonden wordt. Zo maar een kleine greep. In de hospitality industry bijvoorbeeld. Daar krijg je met name veel aandacht voor je persoonlijke wensen in het hotel. Of Op het spoor. Je kunt in luxe treinen in korte tijd van Amsterdam naar Berlijn reizen. Of in Wonen in Almelo, heerlijk rustig, ruim en energiezuinig, met een eigen elektrisch oplaadpunt voor je auto. Of in Duurzame kleding, die je kunt kopen bij een kledinglijn die materialen gebruikt die zijn ontwikkeld op basis van sociaalecologische criteria, zoals visleer, jute uit de Amazone, vezels van zijde en stro, latex en biologisch katoen. Of dichtbij huis, in offline zijn overleg met je kinderen! in Op tijd met pensioen gaan, of in De bouw, al eens gedacht aan een rieten dak? Het goud ligt overal. Stilte is de nieuwe luxe, zegt een blad. Tijd is de nieuwe luxe, kopt een krant. Of wat denk je van een ‘tiny house’? Op de website Freshgadgets lees je: ‘Het Alpha Tiny House is een mooi voorbeeld: ondanks zijn kleine formaat biedt hij een jacuzzi, een tafel waar je met acht personen aan kunt eten en een prachtige houten afwerking.’ De prijs van 95.000 dollar is nogal fors voor een oppervlakte van 22 vierkante meter, maar je kunt er vast heerlijk in wonen.

Jammer, maar te laat

En dan gaan de ‘gele hesjes’ de straat op. Zoals ik al zei blijven er op persoonlijk niveau grote verschillen, ook te midden van onze samenleving, in ons dorp en in onze wijk. De ‘gele hesjes’ hadden verwacht dat dit gouden perspectief ook aan hen ten deel zou vallen. Maar ze horen hun regeringen, hun partijen en politieke voorlieden zeggen dat ze moeten inbinden met de groei, met de luxe dus, dat ze voor zichzelf en hun kinderen de horizon moeten bijstellen. Ze voelen zich door iedereen verraden. Tegelijk komen er massa’s immigranten onze markten binnen, komen er verontrustende verhalen over de verschrikkelijke impact die de consumptiesamenleving heeft op het milieu plastic soup en voelen ze zich verweesd omdat de oude adagia van een sociale markteconomie verkruimelen. Nieuwe luxe is een farce geworden. Ze zijn boos omdat ze horen dat tegen hen wordt gezegd dat ze ‘te laat’ zijn voor nieuwe luxe.

Kunnen we leven zonder dat perspectief op groei?

En ze verstoren de rust van hen die van het goud profiteren. Ze zouden Augustinus helemaal gelijk geven. ‘De armen worden onderdrukt, de rechters worden omgekocht, de wetten worden verkracht, de menselijke samenleving wordt in verwarring gebracht. Want een slecht mens heeft het goud gekregen. Laat de goede het opnemen, dan worden er armen gevoed, naakten gekleed, onderdrukten bevrijd en gevangenen vrijgekocht.’

Rusteloos ongenoegen

Hierboven schreef ik dat we met zijn allen in de Nederlandse samenleving veel rijker zijn geworden en dat we met zijn allen ons de nieuwe luxe kunnen permitteren, ook al zijn er onder ons op persoonlijk niveau grote verschillen. De komst van mogelijkheden tot nieuwe luxe gaat in feite gepaard met een diepgaand sociaal conflict. De uitbouw van een consumerist society die nieuwe luxe voor velen mogelijk maakt, vindt plaats in een tijd waarin onze sociale markteconomie verbrokkeld is geraakt en velen de boodschap horen dat ze ‘te laat’ zijn. Het is tijd voor een fundamentele herbezinning.

De Engelse econoom Tim Jackson schrijft in zijn boek Vooruitgang zonder groei dat veel mensen vandaag de dag bekropen worden door een rusteloos makend ongenoegen met onze cultuur van consumentisme. Velen zoeken naar een andere levensstijl, een levensstijl die veel waarde hecht aan eenvoud. Men wil ontsnappen aan het zelfbeeld van de hedonistische zelfzucht dat de consumentencultuur ons opdringt. Ik voeg daaraan toe: we zijn in strijd met onszelf gekomen, want we hebben deze cultuur zelf ontwikkeld! Het was toch ons eigen verlangen!

Kunnen we leven zonder dat perspectief op groei, is dan de vraag. Willen we zo gaan leven? Betekent nieuwe luxe dat je wilt leven met een perspectief op de eindigheid in plaats van een perspectief op de eindeloze invulling van alle mogelijkheden? Wat is dan voorstelbaar als een kwaliteit van leven? Is dat stilte voor jezelf? Is dat tijd voor je privéverlangens? Is dat het genot dat een jacuzzi aan je lijf geeft? En hebben die lastige, ontevreden en wantrouwende, brutale en soms gewelddadig handelende mensen in hun gele hesjes ook een plek binnen die kwaliteit van leven?

Duurzame welvaart

Econoom Tim Jackson omschrijft onze gezamenlijke toekomst als ‘duurzame welvaart’. En een belangrijk kenmerk van duurzame welvaart ziet hij in de gedachte dat we ons verlangen naar eindeloze groei herzien. Is dat mogelijk? Kunnen we gaan leven met een perspectief waarin de bomen niet langer tot in de hemel groeien? Is het niet zo dat in de hierboven genoemde voorbeelden van nieuwe luxe nog vaak het verlangen schuilgaat dat groei en ontwikkeling eindeloos zijn? Willen we niet allemáál een auto en een eigen elektrisch oplaadpunt? Willen we niet allemáál die plastic verpakking van ons voedsel opdat het niet verouderd uit de winkel komt? Willen we niet allemáál dat pensioen dat ons nog een leven schenkt met vrijheid om in goede gezondheid leuke dingen te doen?

De sociale markteconomie is weliswaar in de afgelopen decennia sterk verbrokkeld, maar ons gevoel dat ieder individueel zijn kansen als rechten mag opeisen van dé overheid, is daarmee alleen versterkt. Leven in een perspectief dat eindig is, doen de meesten van ons niet. We verwachten vaak dat het leven juist glans krijgt indien de horizon van mogelijkheden eindeloos is.

Kunnen we eigenlijk wel leven in een leven dat intrinsiek eindig is en beperkt? Volgens Tim Jackson komt duurzame welvaart voor ieder alleen maar beschikbaar indien we ons waardepatroon fundamenteel bijstellen. Dat vraagt om een herbezinning van sociaaleconomische aard die ook ruimte biedt voor herademing van spirituele aard.

Toine van den Hoogen is voormalig hoogleraar aan de faculteiten filosofie, thoelogie, religeiwetenschappen en managementwetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen en doet onderzoek in de domeinen van publieke theologie en economie.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken