Humor in en rond het kerkgebouw

In de versieringen en afbeeldingen van het kerkgebouw zijn vaak humoristische details te vinden. Op deze pagina’s een kleine ode aan de humor van de kunstenaars, de beeldhouwers en houtsnijders, die de kerken zo fraai hebben versierd.

In de kruisgang van de Domkerk van Utrecht wordt het regelmatige patroon van de gotische venstertracering op één plaats doorbroken. Daar heeft de middeleeuwse steenhouwer een beeldgrap geplaatst waardoor het net lijkt of er met het laatste venster wat mis is gegaan: het venster wordt met (gebeeldhouwde) touwen bij elkaar gehouden. Met dit ‘krakkemikkige’ venster liet de beeldhouwer pas echt zijn vakmanschap zien.

Haarlem

In het koorhek van de oude (nu protestantse) Bavo in Haarlem heeft houtsnijder Steven rond 1517 twee pilaarbijters gecreëerd. In deze tijd zijn het voor de meeste mensen zonder twijfel vervreemdende humoristische beelden. In 1500 kende men ook de waarschuwende en morele betekenis. De pilaarbijters staan met hun rozenkrans en gulzige bijt symbool voor de schijnheiligheid en hypocrisie van sommige kerkgangers. Ook de middeleeuwse Haarlemmer zal vast de humor van deze uit hout gesneden spotprenten hebben gezien, want is schijnheiligheid niet een van die eigenschappen die je vooral bij een buurman ontdekt en meestal niet bij jezelf? Dat maakt het lachen om deze afbeeldingen een stuk gemakkelijker.

Aarschot

In kloosterkerken kon men ook vrolijke, aardse, afbeeldingen tegenkomen. Het ging, net als bij de pilaarbijter, vaak om afbeeldingen van (nu vergeten) spreekwoorden. Veel van deze spreekwoorden zijn terug te vinden in het schilderij ‘Nederlandse Spreekwoorden’ (1559) van Pieter Bruegel de Oude. De originele titel, ‘De dwaasheid van de wereld’, verraadt een vermanende betekenis. In veel middeleeuwse kloosterkerken vindt men variaties op deze spreekwoorden aan de onderkant van de opklapbare zittingen van de koorbanken. Vooral de aardsheid van de afbeeldingen verwondert.

In de Onze-Lieve-Vrouwe-kerk van Aarschot maakte beeldsnijder Jan Borchman in 1515 onder meer afbeeldingen van een schijtende man en van een naakte vrouw rijdend op een aap. Kloosterlingen gebruikten de opklapte stoelen met steunbalk om tegen aan te leunen tijdens de lange getijdengebeden en gezangen die zij staand moesten volbrengen. Ik stel mij zo voor dat de kloosterlingen, wanneer zij tijdens hun gezongen gebeden te ver waren afgedreven naar het hemelse, met één klap terug op aarde werden gekatapulteerd. Zij hoefden zich alleen maar om te draaien om te gaan zitten. Zodra zij hun stoel naar beneden klapten, stonden zij weer met beide benen op de grond.

Den Bosch

Een nieuw beeld is in 2011 bij de restauratie van de Sint-Jan van Den Bosch buiten op een luchtboog geplaatst. Kunstenaar Ton Mooy creëerde het beeld van de engel met het mobieltje. De engel heeft in tegenstelling tot de andere engelen van de Sint-Jan geen lang gewaad maar een broek aan. Zij werd een ware hit. Zij is mobiel bereikbaar en kreeg ook een Twitter-account. Op Twitter pruttelde zij wat over het mooie of koude weer en de opbouw van de Parade. Maar na ruim een jaar lijkt het contact verbroken. Ondanks dat is de nieuwe heilige zo populair dat haar replica ook te koop ligt bij een van de grootste Nederlandse webshops.

Nogmaals Utrecht

In 2002 was in de Antoniuskerk in Utrecht ook een beeldgrap te zien. Tenminste, voor wie het verhaal erachter kende. Tijdens de expositie ‘De verleiding van Antonius’ schilderde kunstenaar Judith Dekker vissen in scheuren en gaten van de kerkmuren, daar waar de dikke stuclaag was losgelaten. Het kunstwerk ‘Schoon water, vrijheid en gratis voer’ was geïnspireerd op het heiligenverhaal van Antonius die voor de vissen ging preken omdat de mensen niet naar hem wilde luisteren.

Tijdens het schilderen dacht een parochiaan dat zij de vissen ‘tevoorschijn’ haalde uit de muur, zo vertelde zij. Hij kon zich niet voorstellen dat zij de vissen in de scheuren schilderde. Die verwarring bleek breder gedeeld. Het kerkgebouw was op dat moment nodig toe aan renovatie en er waren talrijke gaten. Haar vissen doken in de hele wand van de kerk op. De kerkgemeente vond het een mooi kunstwerk en het kon ook na de expositie blijven bestaan. Zo kwam het dat de Monumentenwacht een aantal maanden later een belangrijke ontdekking deed in de kerk: een nieuw ontdekt fresco. In hun rapport over de kerk constateren zij: ‘Noordzijde van het schip: Muurschilderingen. (….) achter de pleisterlaag zijn enkele muurschilderingen aanwezig, een gedeelte van de schilderingen is al blootgelegd’. Het kunstwerk kreeg door dit verhaal een extra laag en ontlokte bij velen een lach.