In een icoon komen kunstenaar, gelovige en God samen

Eigentijdse iconen, zo heeft Anne-Marie van der Wilt de iconen genoemd die zij gemaakt heeft. Ze licht toe wat iconen zijn en hoe ze tot de vervaardiging ervan kwam. ‘Het kijken naar een icoon maakt het mogelijk om contact te maken met Degene die is verbeeld.’

Mijn eerste kennismaking met iconen was toen ik een jaar of vijftien was.

Samen met mijn moeder bezocht ik een tentoonstelling. Volkomen blanco werd ik binnengeleid in de wereld van iconen en ik werd meteen geraakt. Allereerst troffen mij de mooie, warme kleuren in combinatie met het goud. Ik herinner mij dat de iconen die ogenschijnlijk eenvoudig oogden mij het meest raakten. Juist in die eenvoud gebeurde er iets, sprak de icoon mij aan. Het niet natuurgetrouwe, het Licht, het goud, de kleuren nodigden mij uit tot verstilling, waardoor mijn hart zich kon openen.

Op deze jonge leeftijd besefte ik dat iconen te maken hebben met het mysterie van het christelijk geloof.

Dit inzicht zou verdiept worden toen ik op negentienjarige leeftijd een rondreis maakte door Griekenland en Macedonië en vele kerken en kloosters bezocht. Later raakte ik geïnspireerd door de prachtige glasmozaïeken in het Italiaanse Ravenna. De Byzantijnse kunst, bestaande uit iconen, fresco’s en glasmozaïeken uit het vroege christendom, is hier goed bewaard gebleven.

Een jaar of acht geleden bezocht ik het prachtige stadje Agios Nicolaos aan de kust van Kreta. In een drukke winkelstraat stond ik plotseling oog in oog met een iconenatelier. Een Grieks-orthodoxe priester was daar aan het werk. Mijn oog viel direct op een icoon waarvan ik wist dat die niet volgens een vaststaand prototype was geschilderd.

Het bleek Jezus in de Hof van Getsemane te zijn. Ook deze icoon sprak direct tot mijn hart. Met de priester besprak ik het bijzondere ervan. Hij vertelde mij dat, hoewel hij deze icoon niet had geschilderd volgens het vaststaande prototype, het wel volgens de gebruikelijke orthodoxe regels was. Dit was te zien aan de kleuren en de beeldtaal. Ik was onder de indruk en de icoon bleef op mijn netvlies staan. Even later liep ik door de winkelstraat en ik merkte dat ik tranen op mijn wang voelde. Ik ben teruggegaan naar de winkel en heb de icoon gekocht. Tot op heden heb ik daar nooit spijt van gehad.

Voorbereiding

In de periode daarna ben ik mij meer en meer gaan verdiepen in de geschiedenis van iconen en hun symboliek.

Ook kreeg christelijke meditatie een belangrijke rol in mijn leven. Gaandeweg ontstond het verlangen om eigentijdse iconen te maken. Voor mij is het belangrijk dat de mens die iconen maakt voldoende kennis heeft van de traditie ervan, van iconografie (een beschrijving van de afbeelding en verschillende beeldelementen, geïnterpreteerd vanuit de traditie ), maar zeker ook van de iconologie (de theologische en spirituele betekenis van de afbeelding). Vanaf het begin van de traditie is het gebruikelijk dat een icoonschilder zich goed voorbereidt, door te vasten en te mediteren en een gebed uit te spreken. De laatste twee aspecten zijn voor mij ook voorwaarde om een icoon te kunnen maken. Of het gaat om een klassieke of een eigentijdse icoon maakt voor de voorbereiding niet uit.

Een icoon maken is niet iets wat je zomaar doet. Het proces is omgeven met eerbied voor diegene die je wilt verbeelden. Iconen zijn van oudsher gebaseerd op bijbelteksten. Voor mij is het van belang om de bijbeltekst niet alleen via het hoofd te laten spreken, maar ook via het hart, door middel van meditatie bij een tekst. Van daaruit krijg ik de inspiratie en komt een eigentijdse icoon tot stand.

Voor het maken vind ik het van belang om met de klassieke traditie in gesprek te gaan. Vervolgens vind ik het een uitdaging om in de lijn met de traditie, haar symboliek en kleurgebruik moderne iconen te vervaardigen die net als de klassieke iconen willen uitnodigen tot gebed, meditatie en verstilling.

Mijn eigentijdse iconen verbeelden de verhalen uit het evangelie waarin over het leven, lijden, sterven en de opstanding van Jezus wordt verteld. Mijn verlangen is om die verhalen dichter bij het leven van mensen van nu te brengen. Om het verlangen bij mensen aan te wakkeren naar iets van het mysterie, de mystiek van het christelijk geloof. Het is belangrijk dat een icoon de pretentie heeft om het geloofsmysterie uit te drukken.

Ik hoop dat mijn eigentijdse iconen mensen raken in hart en ziel. Een belangrijk criterium is dat een icoon altijd verwijst naar het oerbeeld waarop de icoon gebaseerd is. Met oerbeelden bedoel ik Jezus, Maria en de verhalen die ons uit de Bijbel zijn overgeleverd. Het kijken naar een icoon kan helpen onze focus daarop te richten en maakt het mogelijk om contact te maken met Degene die is verbeeld.

Ander perspectief

Het Griekse woord εἰκών (eikṓn), icoon, betekent beeltenis, portret of gelijkenis. Het meest bekend zijn iconen die geschilderd zijn met ei-tempera (pigment, eigeel en water) op hout. Toch vermeldt de traditie ook iconen die gemaakt zijn van metaal, ivoor, glasmozaïek en textiel. Iconen toonden in oorsprong de verbeelding van Jezus Christus, Maria als moeder Gods, engelen en heiligen of een gebeurtenis uit het Oude of Nieuwe Testament.

Een icoon heeft niet de pretentie om de fysieke wereld te verbeelden, maar wil verwijzen naar de geestelijke of transcendente werkelijkheid.

De taal van iconen heeft een fundamenteel eigen klank. Bij een icoon heeft bijna alles een symbolische betekenis. Dat betekent dat je moet worden ingewijd in die taal. Je moet die leren lezen en verstaan. Een van de kenmerken van een icoon is dat er een ander perspectief te zien is dan het centrale, zoals gebruikelijk in de westerse schilderkunst, waarvan het verdwijnpunt op de horizon ligt. Op iconen wordt vaak het omgekeerde perspectief toegepast waarbij het verdwijnpunt eindigt in de toeschouwer die ernaar kijkt. De boodschap waarover de icoon vertelt vindt haar weg naar het hart van de toeschouwer. Door dit kenmerkende perspectief komt het licht op de afbeelding niet uit een bepaalde hoek en is er geen schaduw. Het licht komt niet vanuit een externe lichtbron maar van God zelf.

Al vanaf de 5e eeuw worden iconen vervaardigd om het onzichtbare zichtbaar te maken, met als doel mensen deelgenoot te maken van het mysterie, de mystiek van het christelijk geloof.

Kenmerkend voor het christelijk geloof is dat God mens is geworden in Jezus.

In Christus nam Hij de menselijke gestalte aan (incarnatie), daardoor is het voor mensen mogelijk geworden om een beeld te vormen bij de Eeuwige, zoals dat het geval is in iconen.

Transparant

De icoon van de verheerlijking van Jezus op de berg Tabor – Transfiguratie – wordt vaak als voorbeeld gebruikt om duidelijk te maken wat het doel is van de icoonschilderkunst, namelijk: het transparant maken van het goddelijke in de menselijke wereld. Petrus, Jakobus en Johannes gaan met Jezus mee de berg Tabor op. Daar verschijnt Jezus aan hen in zijn volle schoonheid. Marcus spreekt van kleren die helder gingen glanzen, zo wit als geen enkele wolwasser op aarde het krijgen kan.

Matteüs spreekt als enige over Jezus’ gezicht dat straalt als de zon. Het moet oogverblindend zijn geweest. Ook verschijnen Mozes en Elia links en rechts van Jezus. Mozes als vertegenwoordiger van de wet, Elia als vertegenwoordiger van de profeten. Uit een stralend lichte wolk klinkt Gods stem:

‘Dit is mijn geliefde Zoon, in hem vind ik vreugde, luister naar hem!’ De woorden zijn vergelijkbaar met die van bij de doop in de Jordaan, waar Jezus door God ook zijn Zoon wordt genoemd.

De discipelen weten niet wat ze zien en vallen op de grond van schrik, eerbied en ontzag. Petrus wil dit moment vasthouden maar Jezus verbiedt dat. Hij heeft de schoonheid van Jezus in ware gedaante mogen aanschouwen en dat moet genoeg zijn. Petrus en de anderen moeten weer de berg af en door de wolken heen het dal in. Terug naar het gewone leven, maar wel met de herinnering aan wat ze hebben gezien, waar ze deelgenoot van zijn geweest.

Zowel Matteüs als Marcus vertellen dat Jezus van gedaante verandert. Zij hebben deel aan het Licht van God dat aan hen verschijnt.

De icoon van de verheerlijking op de berg maakt duidelijk dat God nog altijd in het leven hier en nu present is.

Iconen willen de verbinding mogelijk maken tussen de goddelijke en de menselijke wereld.

Een icoon is een verbeelding die het Licht wil oproepen en zich wil verbinden met de taal van het hart, de taal van de ziel, de hartentaal van de christelijke traditie. Iconen worden wel ‘brengers van licht’ of ‘ladders naar de hemel’ genoemd, of ‘vensters naar de eeuwigheid’. Een icoon is dus nooit zomaar kunst, maar een verbeelding waarin de kunstenaar, de gelovige en God samenkomen.

Eigentijdse iconen

De eigentijdse iconen die ik tot nu toe heb gemaakt zijn gebaseerd op het leven, sterven en opstanding van Jezus Christus. De verhalen uit de evangelien liggen hieraan ten grondslag. Alle iconen van glasmozaïek zijn gemaakt op een basis van hout dat een rode kleur heeft gekregen. De rode kleur van de basisplank is geworteld in de traditie van het icoon-schilderen. Het rood verwijst naar de goddelijke liefde. Van daaruit wordt de icoon opgebouwd. Op de plank is steeds gewerkt met glasmozaïek en andere materialen, zoals marmer, natuursteen, bladgoud en spijkers.

Transfiguratie

Op de eigentijdse icoon Transfiguratie heb ik het glanzende gelaat van Jezus in gelaagdheid weergegeven. Deze gelaagdheid wil iets laten zien van de exclusiviteit van de ervaring van de discipelen. Ook kan de gelaagdheid wijzen op de verschillende manieren waarop mensen tijdens het aardse leven iets van Jezus ervaren. Door de lagen komt Jezus in verdiept perspectief te staan. Ik heb diverse soorten en kleuren wit glas gebruikt om daarmee aan te geven dat de gedaanteverandering menselijkerwijs niet te bevatten is, laat staan te verbeelden.

De figuur van Jezus heb ik weergegeven met open, opgeheven armen. Een uitnodigend gebaar naar ons mensen om deelgenoot te worden aan het Licht waar Jezus zelf deel van is. Jezus heeft geen nimbus of aureool van goud, in plaats daarvan wordt zijn gehele gedaante omgeven door een stralenkrans van goud. In de traditie heet dit een mandorla, een amandelvormige stralenkrans, die Jezus’ gedaante helemaal omgeeft. Goud is in de symboliek van het christendom een intensivering van de kleur wit, en verwijst naar het goddelijke in de stralende verschijning van Jezus. De afglans daarvan is te zien in de zachtgele stukjes om de figuur van Jezus heen.

De kleur om de stralende Jezus is blauw, de kleur die de menselijke natuur van Jezus wil aanduiden. Na de verheerlijking, waarbij het goddelijke karakter van Jezus centraal staat, verandert Hij weer in een ogenschijnlijk gewoon mens. De kleur blauw die op andere Jezus-iconen wordt gebruikt is hier vermengd met een lichtere variant, om zo de vermenging met het goddelijke Licht tot uitdrukking te brengen. De bijbeltekst is onder het blauwe glas te lezen.

Jezus de Barmhartige

‘Kom naar mij, jullie die vermoeid zijn en onder lasten gebukt gaan, dan zal ik jullie rust geven. Neem mijn juk op je en leer van mij, want ik ben zachtmoedig en nederig van hart. Dan zullen jullie werkelijk rust vinden, want mijn juk is zacht en mijn last is licht.’ (Matteüs 11:28-30)

Jezus Christus is uitnodigend naar mensen die vermoeid en belast zijn door wat hun overkomt in het leven.

Bij Jezus is een plek om tot rust te komen, getroost te worden en je op te laden. Jezus wist zelf wat lijden inhield, in zijn eigen leven en dat van anderen.

In veel evangelieverhalen kunnen we lezen dat Hij vaak de stilte zocht om zich op te kunnen laden bij God.

Op de eigentijdse icoon Jezus de Barmhartige is de mens die bij Jezus geborgenheid en compassie zoekt uitgedrukt in paars glas met talloze barsten erin.

De kleur paars en de barsten in het glas verwijzen naar pijn, moeite en verdriet, naar de zwaarte van het bestaan. De bijbeltekst is onder zachtgeel glas te lezen. Deze lichtbaan heeft de vorm van een hart en omhelst zowel Jezus als de mens die op zoek is naar rust, bemoediging en troost.

Eleousa

De eigentijdse icoon Eleousa is gebaseerd op de teksten over Jezus en Maria uit Lucas 2 en Johannes 19:25-30. Eleousa is Grieks voor mildheid, tederheid, medelijden, ontroering, lieflijkheid en barmhartigheid. De nadruk ligt op de innige relatie tussen moeder en kind. Die wordt uitgedrukt door de houding van Maria en het Christuskind ten opzichte van elkaar; hun wangen zijn tegen elkaar aan gedrukt. De gezichten van Maria en Christus zijn weergegeven ieder in een andere kleur marmer. Ik heb voor een marmeren gezicht zonder uitdrukking gekozen om aan te geven dat we te maken hebben met de mystiek van het christelijk geloof. God en Christus zijn veel groter dan mensen kunnen denken en verbeelden. Daarnaast willen de marmeren gezichten ruimte laten voor de kijker en de mogelijkheid om zelf desgewenst een beeld in te vullen.

De gouden nimbus/aureool /stralenkrans van Maria en Jezus versmelten met elkaar als teken van hun innige relatie. De hand van Maria houdt Christus vast en ondersteunt hem vanuit de wetenschap wat hem te wachten staat. Het Christuskind lijkt zijn moeder te willen troosten door zijn wang tegen de hare te leggen.

Maria is weergegeven in de lichtblauwe basiskleur, de kleur die verwijst naar haar menselijkheid en zuiverheid.

Daarover draagt zij een rood kleed.

Dit wil uitdrukken dat Maria, nadat ze de moeder van Jezus is geworden, deel krijgt aan het Goddelijke. Op haar hoofddoek zijn drie sterren weergegeven. Deze staan symbool voor haar zuiverheid maar ook voor de Heilige Drie-eenheid.

De bijbelteksten zijn te lezen onder zachtgeel glas. Dat verwijst naar het Licht van God, de stukjes bladgoud zijn daar een afspiegeling van. In de rechterhoek zien we kleine rode stukjes glas, verwijzend naar de liefde en nabijheid van God.

Literatuur

In februari 2022 verschijnt het boek Eigentijdse iconen, verwonderd door Licht door Anne-Marie van der Wilt. De datum van de boekpresentatie tijdens een expositie over de eigentijdse iconen is nog niet bekend. De iconen zijn eerst te zien in Museum Rijssen tot januari 2022.