Basis

Jeremia aan elkaar geplakt

Ooit heb ik als klein jongetje de 66 bijbelboeknamen die je in een protestantse bijbeluitgave vindt, leren opdreunen. Later maakte ik ook kennis met de deuterocanonieke boeken en daarmee dacht ik dat ik alle bijbelboeken in mijn hoofd wel aardig op een rijtje had. Eens echter moet ik iets hebben gemist, want in de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) kom ik tot mijn eigen verbazing de ‘Brief van Jeremia’ tegen als een zelfstandig piepklein bijbelboekje met maar één hoofdstuk en tweeënzeventig verzen.

Ik had daar geen weet van en achteraf blijkt dat niet zo heel vreemd. De Vulgaat en heel veel later ook de Willibrordvertaling hebben deze brief namelijk steeds als zesde hoofdstuk toegevoegd aan het boek Baruch. In de Septuaginta (LXX) volgde het wel als een eigen geschrift op de Klaagliederen (‘van Jeremia’) en in de Nieuwe Bijbelvertaling dus ook weer, zij het nu volgend op Baruch. De brief, die eigenlijk geen brief is, maar eerder een pamflet, is slechts in het Grieks bewaard gebleven. De vele semitismen in de tekst maken het echter waarschijnlijk dat deze tekst ooit in het Hebreeuws of Aramees is geschreven. De in Qumran gevonden papyrusfragmenten (7Q2 – de verzen 43-44) zijn al wel geschreven in het Grieks. Nou is deze brief zeker niet van Jeremia, net zomin als Klaagliederen. Ook het boek Baruch kun je niet zomaar op het bordje van Jeremia schuiven. Toch zijn deze drie geschriften ooit om verschillende redenen in meer of mindere mate aan Jeremia geplakt. De brief laat zich lezen als een nauwsluitende variant op de tekst in Jeremia 10, Klaagliederen werd op grond van 2 Kronieken 35,25 met Jeremia verbonden en Baruch kennen we als de secretaris van Jeremia (Jeremia 32,12 en 36,4).

Het ‘plakverschijnsel’ is in de Bijbel niet nieuw. Zo is een aantal Psalmen aan koning Salomo toegewezen en ook het hele boek Wijsheid. Maar Jeremia spant de kroon, zeker als we ook niet-bijbelse geschriften meerekenen zoals de ‘Apokryphon Jeremiae’ en de ‘Paralipomena Jeremiae’ (beide uit de 2e of 3e eeuw na Christus).

Hoe ver het plakwerk ging, zien we als we kijken naar Jeremia op een van de mozaïeken in de San Marco in Venetië (begin 12e eeuw). Hij is daar samen met andere profeten in beeld gebracht en zij dragen allen een banderol met tekst. Zoals te verwachten vinden we bij Jesaja een tekst uit Jesaja, bij Daniël een tekst uit Daniël enzovoort, enzovoort. Zo echter niet bij Jeremia; hij blijkt een uitzondering. Op zijn rol lezen we: ‘HIC EST INQUIT D(EU)S NOSTER ET N(ON) EXTI…’ een tekst die in het hele boek Jeremia zo niet te vinden is. Deze woorden komen uit het boek Baruch (3,36): ‘Hij is onze God en er is geen ander’ (in de NBV: Hij is onze God! Niemand kan zich met Hem meten). Of dit plakwerk ook gevonden kon worden bij Jeremiabeelden aan de grote gotische kathedralen, dat weten we niet. Die beelden hebben in de loop der eeuwen hun oorspronkelijke kleur verloren en de gebeeldhouwde banderollen daarmee als vanzelf ook hun daarop ooit geschilderde tekst.

Blijven we bij het plakwerk, dan hoort het bij onze tijd om daarbij te denken: dat hadden ze nou niet moeten doen! Maar het gebeurde, en niet eens om mensen daarmee moedwillig op het verkeerde been te zetten.

Het was heel lang heel gewoon om teksten die men belangrijk genoeg achtte te hangen aan de kapstok van een (vermeende) auteur van naam, als men dacht dat hij hetzelfde had kunnen zeggen. Dat dat werkte, maakt een simpele vergelijking al duidelijk. Stel, je staat in een museum voor een schilderij dat je op het eerste gezicht niet zoveel zegt. Als je dan besluit om de informatie op het bordje naast het schilderij te lezen en ziet dat het doek is toegeschreven aan

Rembrandt bijvoorbeeld, dan ga je het schilderwerk opeens anders bekijken. En dat andere kijken kan zinvol zijn. Net zo zinvol als het lezen van niet-Jeremiaanse teksten in het licht van Jeremia.

Tot slot: in nog geen acht minuten kunt u de Brief van Jeremia doorlezen en dat is (vind ik) meer dan de moeite waard!