Jos Douma over contemplatie en kerk-zijn

‘Zo kun je heil, heelheid ervaren’

Jos Douma is predikant van de Plantagekerk (gereformeerd-vrijgemaakt) in Zwolle. Hij studeerde theologie in Kampen aan de Broederweg. Hij schreef daar zijn afstudeerscriptie over meditatie en het preekproces. Zijn proefschrift Veni Creator Spiritus diept die thematiek uit. Hij is getrouwd met Joke en samen hebben ze vier kinderen en twee kleinkinderen. Via zijn website levenindekerk.nl kun je zijn reflecties lezen en zijn podcast beluisteren.

Waar komt jouw interesse voor contemplatie vandaan?

‘In mijn studententijd was ik in mijn persoonlijke omgang zoekende en vroeg ik me af waarom we toch altijd zo rationeel met de Bijbel omgaan. Qua karakter ben ik meer rationeel dan contemplatief, dus dat is echt iets wat ik heb moeten aanleren. Die weg van je hoofd naar je hart – ik noem het de weg mét je hoofd náar je hart – daar was ik vrij vroeg naar op zoek. Dat is mooi bij elkaar gekomen in mijn studie.

Ik kom uit een traditie die sterk is in exegese en niet zozeer in meditatie. Ik had een soort van holy discontent: er waren een heleboel aanwijzingen hoe je een exegese moest doen, maar niet hoe het mediteren eruit zou kunnen zien. Daar ging mijn dissertatie over en daar is mijn interesse gegroeid voor meditatie.

Dat is later toegespitst op lectio divina. Ik merk dat lectio divina een mooie brugfunctie vervult tussen die meer studieuze omgang met de Bijbel en de verstilling die contemplatie biedt. Er is honger naar een andere manier van bijbellezen, maar toch komt altijd weer de vraag: moet je een tekst niet in zijn context plaatsen? En dat is ook logisch, want mensen zijn opgevoed met prediking. En prediking is de tekst in zijn context uitleggen.

In het contemplatieve lezen komt dit ook aan de orde, alleen op een ander niveau. Je zou kunnen zeggen dat het meer aankomt op intuïtie, op aanvoelen. Wat gebeurt er nu in deze tekst? Wat gebeurt er tussen de tekst en mij op dit moment? Met die vragen zijn protestanten gemiddeld genomen niet opgegroeid. Wel de toepassing, natuurlijk. Maar dat was toch al snel in de richting van praktisch handelen.’

Wat is de plaats van contemplatie in het leven?

‘Ik ben erg geïnteresseerd in het monastieke, het contemplatieve en het spirituele. Mijn drive is om dat in je dagelijkse context te doen. Om mensen hiermee te helpen ben ik in december begonnen met de podcast Tijd met Jezus. Dit is de verbreding van een dagelijkse mail met dezelfde naam. Die is in de loop van de jaren steeds korter geworden. Het stille is er steeds meer ingekomen. De podcast duurt drie minuten en de helft van die drie minuten is stilte. Een bijbelwoord wordt twee keer voorgelezen, gevolgd door stilte, een héle korte overdenking, stilte, een kort gebedsmoment en dan weer stilte. Het is een dagelijks bijbelmoment. Ik hoop dat het mensen helpt om te wennen aan de stilte.’

Waarom is contemplatie zo belangrijk?

‘Elke spirituele praktijk in het algemeen, of lectio divina en contemplatie in het bijzonder, heeft als doel om gevormd te worden naar het beeld van Christus. Dat speelt zich meer af op het niveau van deugden, waarden en karaktertrekken, dan op het niveau dat je dingen moet gaan doen. Het is belangrijk om dingen te dóen, want we zijn mensen die dingen kunnen maken en tot stand brengen, maar uiteindelijk is het wezenlijk vanuit welke grondhouding je dat doet. Die grondhouding heeft veel te maken met het karakter van Jezus. Ik denk dat deze spirituele praktijken hierop gericht zijn. Juist daarom moeten ze ook in het gewone leven beoefend worden, ze zijn bedoeld voor de gewone omgang met de mensen om je heen.

Het gaat om je relatie met God, en in die relatie met God om jouw relatie met anderen. Die verbinding is belangrijk. Jezus zegt: ‘Heb God lief en je naaste als jezelf.’ Daar zit een bepaalde volgorde in. Hoe meer jij God liefhebt, hoe meer je je naaste zult gaan liefhebben. Dat is een intern coherent proces. Het kan niet anders: als je je naaste niet liefhebt, dan heb je God ook niet lief. Daar is Johannes vrij duidelijk over: ‘Wie zijn broeder haat, kan God niet liefhebben.

’ Het gaat om een verbinding van God in ons en wij in God en daardoor wij ook met elkaar. Petrus spreekt erover dat wij deel krijgen aan de goddelijke natuur. Paulus zegt dat Christus in ons is en Jezus zelf zegt: ‘Blijf in mij, dan blijf ik in jullie.’ Dit zijn bekende bijbelwoorden, maar dat daar ook een werkelijkheid achter schuilgaat die je nú kunt beleven, wordt soms wat weinig gezien.’

Is lectio divina een van de manieren waarop je mensen daar toegang tot kunt geven?

‘Lectio divina is een heel behulpzame spirituele praktijk uit de rooms-katholieke, monastieke traditie. In wezen een vorm van ‘blijf in mij, dan blijf ik in jou’. Dat benader je gemakkelijker en op een meer natuurlijke manier via de lectio divina dan via een bijbelstudie of preek waar je naar luistert. Misschien is dat wel het meest wezenlijke onderscheid tussen de bijbelstudie die veel evangelischen en protestanten gewend zijn en deze bijbelmeditatie of contemplatief bijbellezen: in het laatste speelt de stilte een belangrijke rol. De stilte geeft een bepaalde ruimte en een bepaalde diepte. Het is een meer holistische benadering.

Lectio divina heeft het aspect van de lectio: je wordt geacht zorgvuldig met de tekst om te gaan. Maar het staat in het kader van ‘op weg zijn naar de stilte’. Ik noem het graag contemplatief bijbellezen om duidelijk te maken dat het een manier van lezen is die als doel heeft in de ruimte van contemplatie te komen. Het kan je gegeven worden dat je die ruimte meteen kunt betreden, maar lectio divina is een mooie weg om stappen te zetten richting die contemplatie. En die contemplatie is een geschenk. Ook het lezen van de tekst is ten dienste van de contemplatie en daarmee is het iets anders dan ‘gewoon’ bijbellezen of bijbelstudie. Contemplatie gaat over de wereld voorbij de woorden. Ik zeg dat graag in het Engels, omdat het woord ‘beyond’ het beter uitdrukt dan ‘voorbij’. Dat is ook het mooie van lectio divina, lectio doet wel recht aan de woorden, maar uiteindelijk zegt lectio divina: het gaat om wat er ‘beyond’ de woorden gebeurt, in de contemplatie. Er komt een moment dat je de woorden achter je laat.

Ik werk op mijn site ‘Léven in de kerk. School voor spiritualiteit’ met drie trefwoorden: stilte, ruimte, diepte. Ik denk dat er behoefte aan is en dat er behoefte is aan hulp daarbij. Mensen moeten eerst leren om stil te zijn. Pas in de stilte ervaar je een bepaalde ruimte. Vaak zitten we helemaal vol. Ik merk het zelf ook nog altijd. Pas als je ophoudt met rennen kun je adem halen en bedenken waar je mee bezig bent. Je hebt de stilte nodig om in de ruimte te komen. Via die ruimte kom je de diepte in.

Ruimte heeft veel te maken met contemplatie. Contemplatie brengt een wat flexibeler Godsbeeld met zich mee. Dat is iets dat ik zelf heb moeten leren in de afgelopen tien tot vijftien jaar. Hoe houdbaar is het Godsbeeld waarmee ik opgegroeid ben? Hoe houdbaar is het Godsbeeld dat ik eigenlijk graag wil vasthouden? Zodra je meer in de contemplatieve sfeer terechtkomt, gaat dat schuiven. Dat heeft met die ruimte te maken: God als ruimte. Dat is natuurlijk een vrij vage aanduiding, al helemaal in relatie tot de Heidelbergse Catechismus bijvoorbeeld.’

Is de vraag naar verdieping veranderd door corona?

‘Ingewikkelde vraag. In het seculiere deel van de samenleving uit het zich in yoga en mindfulness. Ik denk dat de christelijke kerk nog beter kan ontdekken dat de christelijke traditie iets eigens te bieden heeft aan mensen die op zoek zijn naar zingeving, rust en stilte. Lectio divina bijvoorbeeld is een heel christelijke vorm van mindfulness. Ik denk wel dat er heel veel behoefte aan is. Maar behoefte wordt niet altijd vertaald in actie door mensen. Daar zit nog wel een bottleneck. In coronatijd hebben mensen ruimte ervoor, maar als straks die ruimte weer ingepakt wordt doordat we alles weer kunnen, wat blijft daar dan van over?’

Waarom heb je jouw site ‘Léven in de kerk’ genoemd?

‘Ik wil de nadruk leggen op leven: waar zit dat leven nou? Voor mij zit daar Johannes 10:10 achter waar Jezus zegt: ‘Ik ben gekomen om het leven te geven in al zijn volheid.’ Dat is spiritualiteit, dat is het leven van de Geest van Jezus in ons. Ik denk dat je bij de kern van kerk-zijn komt als je de kerk ook ziet als school voor spiritualiteit. De school als een plek waar je samen oefent in spiritualiteit, oefent in leven in de Geest van Jezus.

We werken zelf in onze gemeente met vier kernwoorden: spiritueel, pastoraal, diaconaal en missionair. Het spirituele is de kern vanwaaruit het pastorale voortkomt: de geloofsgesprekken voeren, naar elkaar omzien met woorden, gezien worden. Diaconaal is dan veel meer in praktische zin. Missionair is eigenlijk dat je dat spirituele, dat diaconale en dat pastorale ook doorvertaalt naar het dagelijkse leven en naar de maatschappij.

De rooms-katholieke traditie kent al eeuwenlang de tweeslag actie en contemplatie. Ikzelf zit erg op het spoor van contemplatie en het is goed dat er ook mensen zijn die op het spoor van actie zitten. Daarvoor hebben we elkaar in de kerk nodig.

Ik denk zelf dat het erg nodig is om voor die contemplatie meer aandacht te hebben dan we gewend zijn, ook vanuit maatschappelijk oogpunt. Veel mensen raken in een burn-out tegenwoordig. Dat zou volgens mij voorkomen kunnen worden door meditatie en contemplatie. Veel mensen kunnen de uitknop niet meer vinden. Je zou kunnen zeggen dat contemplatie gewoon de uitknop indrukken en stil worden is.

Misschien ben ik wat eenzijdig, maar ik ben van mening dat de kerk zich wat meer zou moeten toeleggen op dat contemplatieve. Maar goed, dat is een specifieke kijk op de kern van de kerk. Het contemplatieve is uiteindelijk een van de verschillende spiritualiteiten die er in een kerk zijn. De een zit veel meer op dat contemplatieve spoor, de ander zit veel meer op de bijbelstudie, de woorduitleg en evangeliseren en weer een ander zit op sociale gerechtigheid en weer een ander op milieu. Allemaal legitieme uitdrukkingsvormen van christelijke spiritualiteit.

Vanuit mijn perspectief zeg ik: de kern van alles is de contemplatie. Een van de ‘producten’ die wij als kerk te bieden hebben, als evangelie, dat je tot rust kunt komen, dat je stil kunt worden, dat je contemplatief kunt leven. Zó kun je heil, heelheid ervaren.’