Menu

Basis

Werken tussen woord en wereld

Vanuit het evangelie brengt Vincent de Paul in de zeventiende eeuw in Frankrijk een beweging op gang, die aanslaat omdat ze de beste krachten in mensen wekt. Velen willen daar bij horen. Dat gold toen, dat geldt nog steeds. Anno nu is de Vincentiaanse beweging levendig en actief op vrijwel elk continent.

Hoe een interesse wordt gewekt, is niet altijd navolgbaar. Zeker is dat het kunstwerk met het karakteristieke gezicht van Vincent de Paul op een buitenmuur in Parijs vlakbij Gare du Nord heeft bijgedragen aan mijn interesse voor deze man uit de zeventiende eeuw.

Het huizenhoog portret, in 1987 gemaakt door Jean-Pierre Yvaral, verraste mij. Een indrukwekkend gebaar van waardering en vriendschap van deze wereldstad voor haar vroegere bewoner. Wie is Vincent de Paul en hoe heeft deze man een beweging op gang gebracht die doorwerkt tot op de dag van vandaag?

In deze bijdrage schets ik wat anno nu uit het initiatief van Vincent de Paul is voortgekomen. Vervolgens ga ik kort in op de historische context van de zeventiende eeuw en beschrijf in enkele stappen zijn biografie. Tot slot ga ik na waardoor het initiatief van Vincent de Paul fundament en groeikracht kreeg tot op de dag van vandaag. Vier eeuwen Vincentiaanse beweging in vogelvlucht.

Vincent de Paul nu

Anno nu bestaat de Vincentiaanse beweging uit een internationaal netwerk van 156 verschillende organisaties in 150 landen met ongeveer twee miljoen leden. Er zijn mannen-, vrouwenen gemengde organisaties, religieuze en lekenorganisaties, jongerenorganisaties, zelforganisaties van armen in sloppenwijken en kringen van dames met een sociaal hart.

In de beweging staan armoedebestrijding en educatie centraal. Er is een breed scala aan sociale projecten. Akamasoa in Madagaskar bijvoor-beeld, een nieuwe stad van en voor arme mensen. In het Oostenrijkse Graz is er de VinziBus die sinds 1991 dagelijks op drie plekken in de stad brood en thee uitdeelt. De Homeless Alliance is een wereldwijde organisatie die lokale initiatieven voor daken thuislozen ondersteunt.

Naast hulpprojecten is er ook een grote variëteit aan onderwijsprojecten. Vorming en scholing zijn immers belangrijke tools voor welzijn en emancipatie. De Vincentiaanse beweging heeft scholen, seminaries en universiteiten zoals de DePaul University in Chicago en de Adamson University in Manilla.

Vier eeuwen geleden plantte Vincent de Paul een boom met de naam ‘Ieder mens telt’. Deze boom is op vrijwel elk continent gaan groeien en heeft zich over een breed terrein en op vele plaatsen vertakt.

Vincent in context

In enkele pennenstreken schets ik de historische context waarin deze beweging startte. Vervolgens beschrijf ik in drie stappen de biografie van Vincent de Paul. Tot slot ga ik in op zijn leiderschapsstijl.

Frankrijk, zeventiende eeuw. Staatkundig is het land volop in ontwikkeling met vele oorlogen en conflicten van dien. Een zich emanciperende burgerij strijdt voor een nieuwe sociale ordening. Kerken en kloosters zijn veelal naar binnen gericht. Rijkdom zit bij adel en hogere geestelijkheid. De lagere geestelijkheid is relatief arm en slecht opgeleid. Vooral op het platteland heerst armoede en ongeletterdheid.

Mede door hoge kindersterfte, ondervoeding, epidemieën, waaronder de gevreesde pest, is de levensverwachting in de eerste helft van de zeventiende eeuw slechts vijfentwintig jaar. Voorzieningen zijn er nauwelijks.

De zeventiende eeuw is ook een tijd van ontwikkeling. Het is de tijd van Descartes, van de rekenmachine van Pascal, de toneelstukken van Molière, de oprichting van de Académie Française.

De Reformatie met in haar spoor het Concilie van Trente brengt de katholieke kerk in beweging. Nieuwe spirituele stromingen komen op zoals die van Teresa van Avila en François de Sales. Progressieve theologen aan de Sorbonne laten zich horen. Ook vanuit kerkelijke kringen komen langzaam maar zeker nieuwe geluiden. In de ‘Parijse Kring’, een vernieuwingsgezinde spirituele salon, worden wekelijks ideeën, visies en scenario’s besproken.

Vincent de Paul is regelmatig bezoeker van deze salon.

Beginperiode

De Paul wordt in het voorjaar van 1581 als derde in een gezin van zes kinderen geboren in een eenvoudig boerengezin, in het gehucht Pouy, zuidwest Frankrijk. Op 15-jarige leeftijd stuurt zijn vader hem naar school in het naburige Dax. Wellicht kan deze pientere jongen via een kerkelijke carrière het jonge gezin een betere sociaal-economische positie bezorgen.

In 1600 volgt de wijding tot priester. De volgende tien jaar studeert Vincent theologie in Toulouse, is tegelijkertijd leraar in het naburige Buzet, legt vele contacten in kerkelijke kringen, reist door Frankrijk en Italië en is tussen 1605 en 1607 zoek in Tunesië.

Voor het welzijn van zijn familie lijkt hem geen inspanning te veel. Toch moet hij in 1610 aan zijn moeder schrijven hoezeer het hem spijt dat hij nog steeds geen voldoende inkomen heeft weten te verwerven voor zijn familie. Zijn inzet lijkt vergeefs. De Parijse vernieuwingsbeweging brengt Vincent in contact met nieuwe ideeën, ervaringen en netwerken.

Bronnen melden ook een heftige crisis met angsten en dwanggedachtes. Niets brengt verlichting, behalve wanneer hij zieken bezoekt in het ziekenhuis aan de overkant van de straat waar hij woont. De zieken hebben hem bevrijd; ‘de armen zijn onze meesters’ zal een adagium worden.

Beslissend jaar

Voor Vincent de Paul is 1617 een beslissend jaar. Twee indrukwekkende ervaringen markeren een wending. Een religieuze ervaring in de winter in Gannes, een gehucht noordelijk van Parijs, en een sociale ervaring in de zomer van datzelfde jaar in Châtillon, een stadje in de buurt van Lyon.

Een beslissende religieuze ervaring overkomt Vincent in een gesprek met een stervende boer. De overlevering vertelt dat het om een biecht gaat van een eenvoudige, goede man die panisch is voor de dood. Wat er in het gesprek is gebeurd, weten we niet – biechtgeheim – maar daarna is de man bevrijd van zijn angsten.

Liefde heeft organisatie nodig

‘Je bent kind van God’; zoiets moet het overtuigend geklonken hebben. Velen die het verhaal horen, willen ook zo’n biecht want dat belooft vrijheid, einde aan benauwenis en onderdrukking. Vincent geeft de grote toeloop van mensen vorm in een generale biecht, een biecht over het hele leven waarin totaal schoon schip wordt gemaakt. Van elders moeten priesters worden ingehuurd om de grote toestroom biechtelingen aan te kunnen.

Sociale organisatie

De sociale wending vindt een aantal maanden later plaats. Het stadje Châtillon wordt geteisterd door de pest en is spiritueel verwaarloosd door onkundige priesters.

Wanneer Vincent het bericht krijgt dat een gezin aan de rand van het stadje in bedreigende armoede verkeert, roept hij vanaf de preekstoel mensen op om te helpen. Het effect is verbluffend. Vele stadgenoten brengen eten, drinken en andere giften.

Vanaf dat moment weet Vincent zeker; er is liefde genoeg maar ze heeft organisatie nodig. Vijf pannen soep de ene dag en de volgende week niets, is geen goed idee. Hij legt zijn probleem voor aan enkele well-to-do vrouwen van de stad en in een mum van tijd zijn er veertig die samen de hulp organiseren. Geld wordt ingezameld, voedsel gekocht en bezorgschema’s worden opgesteld. Er wordt een juridisch statuut opgesteld – inmiddels heeft Vincent in Parijs een licentiaat kerkelijk recht behaald – dat functies, taken, respectvol huisbezoek en een juiste besteding van gelden regelt.

Op het eind van dit beslissend jaar keert Vincent terug naar Parijs. Zijn missie is helder. Ze heeft twee pijlers: hulp voor wie hulp nodig heeft en vorming & opleiding voor het bevorderen van de kwaliteit van die hulp.

Latere jaren

Vincent ziet de materiële, sociale en geestelijke armoede van de eenvoudige bevolking en heeft in Châtillon een adequaat antwoord gevonden: de liefde van mensen organiseren.

Met uiteenlopende projecten wil Vincent het leven van armen, zieken, bedelaars, vondelingen, daklozen, gevangenen en vluchtelingen draaglijker maken. Zo vindt hij betere behuizing voor de gevangenen in de Conciergerie. Vrijwilligers verzorgen zieken voor wie geen plaats meer is in het overvolle ziekenhuis. In 1652 schrijft Vincent in een brief dat ‘dagelijks soep wordt uitgedeeld aan 14.000 tot 15.000 vluchtelingen’.

Onvermoeibaar, aanstekelijk en overtuigend

Voor al dat werk is veel geld nodig. Vincent is een overtuigend en betrouwbaar fondsenwerver. Men schat dat tijdens de Dertigjarige Oorlog door zijn bemiddeling het enorme bedrag van 1.600.000 pond naar Lotharingen werd gebracht voor hulp aan de bevolking.

Voor kwaliteit en effectiviteit van het werk ziet Vincent het belang van vorming en opleiding. Zelf is hij een begenadigd leraar, begeleider en adviseur. Tien jaar lang is hij bijvoorbeeld adviseur van de regering voor kerkelijke aangelegenheden. Voor de ongeletterde bevolking zijn er programma’s voor het leren van culturele vaardigheden zoals lezen en schrijven. Voor medewerkers zijn er retraites en conferenties. De interesse is groot. In Parijs nemen meer dan twintigduizend mensen deel aan retraites en 13 duizend priesters en priesterstudenten volgen opleidingsprogramma’s. Na 1617 ontwikkelt Vincent een eigen antwoord op de grote vraagstukken van zijn tijd, Hij brengt een revolutie aan religieuze vernieuwing en sociale actie op gang. Dat doet hij onvermoeibaar, aanstekelijk en overtuigend.

Leiderschap

Wat kenmerkt het leiderschap van Vincent de Paul bij al deze initiatieven en projecten? In het begin van dit millennium vat de DePaul University in Chicago dit Vincentiaans leiderschap in vier items samen.

Make no small plans, je missie kennen. Voor een onderneming is allereerst een adequaat zicht op de wereld nodig. Voldoende afstand van de wereld om te registreren en voldoende nabijheid in de wereld om te solidariseren. Vincent vindt zijn missie in het evangelie. Hij solidariseert zich met de minst geprivilegieerden.

People and process first, mensen ruimte geven. Mensen voor wie en met wie hij werkt, komen voor Vincent op de eerste plaats. Vertrouwen is de basis van de relatie. Mensen zijn op hun best als ze ruimte en verantwoordelijkheid krijgen.

Sustainable institutions, organisatiekracht creëren. Wil het werk effectief en duurzaam zijn, zijn ook helpende instituties en dienende structuren nodig. Structuren die niet hinderen maar die samenwerking en organisatiekracht bevorderen.

Concern for the poor, leren dienen. De voorgaande items zijn voor Vincent voorwaarden voor de eigenlijke missie: de armen dienen. En dit zodanig dat ‘zij die gediend worden gezonder, wijzer, vrijer en autonomer worden en meer geneigd om zelf te dienen’ (Servant Leadership, Robert Greenleaf).

Bergrede

Terug naar de startvraag: hoe heeft Vincent de Paul een beweging op gang gebracht die doorwerkt tot op vandaag? Welke factoren spelen een rol?

Vanuit context en biografie kunnen we enkele factoren noemen.

De zeventiende eeuwse bevolking van Frankrijk leed onder oorlog, armoede en onwetendheid. Er was veel en vooral goede hulp nodig. Sociale, politieke en kerkelijke verhoudingen waren verstard. Er was vernieuwing en ontwikkeling nodig.

Behalve deze tijdsen contextgebonden factoren zijn er ook persoonsgebonden factoren: Vincent is intelligent, ondernemend en betrokken.

Zijn bovenstaande factoren beslissend voor de beweging die Vincent de Paul op gang brengt? Ik waag het te betwijfelen. Immers, tot op de dag van vandaag kent vrijwel elke tijd grote vraagstukken die om leiderschap en inzet vragen. Maar niet elk initiatief brengt een beweging op gang.

Waarin school de kracht van het initiatief van Vincent? Ik zoek een antwoord in de inspiratiebron van Vincent, het evangelie. Wat is de betekenis van het evangelie voor de kwaliteit en kracht van de Vincentiaanse beweging?

De kern van het evangelie is misschien wel de Bergrede (Matteüs 5). Ze gaat over de binnenkant. Over wil, hart en geest. Waar is het hart op gericht? Wat houdt de geest bezig?

In de Bergrede geeft Jezus ijkpunten voor de binnenkant: zuiver (want zij zullen God zien), zachtmoedig (want zij zullen het land bezitten), vredestichter (want zij zullen kinderen van God worden genoemd).

In zijn sociale rede (Matteüs 25) wijst Jezus de richting voor het sociale handelen: zorg voor armen, vreemdelingen, zieken. Woorden over de binnenkant, over wat in mensen leeft, en woorden over de buitenkant, over het handelen van mensen in de wereld.

Binnenkant en buitenkant zijn met elkaar verweven waarbij de binnenkant leidend is: een gezonde boom brengt goede vruchten voort. Puttend uit de bronnen van het evangelie is Vincents antwoord: laat vorming en opleiding je geest verrijken, laat het arme en kwetsbare je hart beroeren en laat de wil de motor zijn van een onvermoeibare inzet voor een betere wereld.

Binnenkant en buitenkant, bewegen tussen woord en wereld. Samen geven de woorden van Matteüs 5 en Matteüs 25 fundament en groeikracht aan een vernieuwend sociaal-religieus paradigma voor de wereld.

De aanvankelijke opdracht voor Vincent om zijn familie een beter leven te bezorgen, wordt getransformeerd naar zorg voor een veel grotere mensenfamilie; die van Parijs, Frankrijk en later ook daarbuiten. Vanuit het evangelie brengt Vincent een beweging op gang die bij mensen aanslaat omdat ze de beste krachten in mensen wekt. Velen willen daar bij horen. Dat gold toen, dat geldt nog steeds.

Marieke van de Ven is orthopedagoog, supervisor en mede-initiatiefnemer van Vincent de Paul Center Nederland, centrum voor sociale spiritualiteit.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken