Basis

Maria-antifonen

Vanaf het begin was mijn loopbaan verweven met het katholicisme, in persoonlijke, in liturgische en in theologische zin. De figuur van Maria speelde daarbij regelmatig een rol. Ik moest mij tot haar zien te verhouden, vanuit mijn soms anti-roomse opvoeding.

Door de jaren heen heb ik mij in haar verdiept, gezocht naar een mogelijke oecumenische visie op Maria, heb ik lezingen over haar gegeven en liederen over haar geschreven. De uitnodigingen daartoe kwamen soms ook van katholieke zijde. Zoals mijn lied ‘Jij dochter van Jeruzalem’[1] , en zoals deze Maria-antifonen.

In de lange tijd van mijn predikantschap bij de Amsterdamse Oude Kerk was er een vast en goed contact met de ‘zusters om de hoek’, de zusters Augustinessen van Sint-Monica, die vanuit hun pand in de Warmoesstraat zich bekommerden om de mensen die in de buurt van het afvalputje van onze samenleving terecht kwamen. Ook ben ik meermalen gevraagd om een week de stilteretraite te leiden in het moederklooster in Hilversum. Vanuit dat contact kwam eens de vraag: heel het jaar door wordt Maria dagelijks aangeroepen. ‘Maar het zijn allemaal van die mierzoete teksten. Wij kunnen ze ook niet meer zingen. Kun jij daar niets eens iets anders voor maken?’ Ik nam de handschoen op, en zocht naar een combinatie van klassieke Maria-aanroepingen en mengde die met mijn eigen ‘schriftuurlijke kleuren’. Mijn criterium was dat ik alles ook zelf mee moest kunnen zingen en/of bidden.

Naar mijn overtuiging kan een oecumenische marialogie nooit buiten het Aloude Testament om gaan. Lucas tekent haar met profetische kleuren als de ‘dochter van Sion, de jonkvrouw Jeruzalem’, en daarmee tot beeld van Gods volk. Onder haar mantel kunnen synagoge en kerk elkaar vinden.

Model stonden de zogenaamde Maria-antifonen, die zelfstandige gezangen vormen en los staan van een psalmodie. In de getijdengebeden worden de completen (het avondgebed) besloten met een dergelijke Maria-antifoon. Wie het ooit in kloosters meemaakte, kent het beslist: aan het slot worden alle lichten gedoofd, één spot gericht op een Maria-afbeelding, en allen wenden zich daarheen en zingen de beeltenis als het ware toe. Voor verschillende delen van het jaar klinken dan deze Maria-antifonen, korte gesproken of gezongen teksten, gericht aan Maria. Bekend, ook al door hun fraaie toonzettingen: het Alma Redemptoris Mater, het Ave Regina Coelorum, het Regina Coeli, Sub tuum Praesidium en het Salve Regina. Vaak het toppunt van gregoriaanse schoonheid, maar ook steeds opnieuw getoonzet tot aan Poulenc, Strategier en Pärt toe.

Vorm en functie

Elke antifoon begint met een aanroeping tot Maria, en wordt daarna gevolgd door een gebed. Dit gebed is altijd gericht tot God. Het is een bij protestanten veel voorkomend misverstand dat katholieken tot Maria bidden. Heiligen worden vereerd, in ere gehouden en aangeroepen; tot God alleen wordt gebeden. Al wordt daar in de dagelijkse praktijk nogal eens tegen ‘gezondigd’ door wie niet zo vast zijn in de officiële leer. De antifoonteksten volgen de stadia van het kerkelijk jaar en refereren steeds aan bijbelse gegevens over Maria, maar belichten vrijwel alleen haar verhouding tot haar Zoon. Zij wordt in deze antifonen ‘gelukkig geprezen, om wat Hij aan mij deed’. Het is alles uitwerking van ‘door Maria tot Jezus’. Zij is nooit een doel op zichzelf, hoezeer ook veel volksdevotie daartoe nogal eens leidt.

Rest de vraag of deze teksten, al dan niet getoonzet, kunnen functioneren buiten het kloosterlijke getijdengebed, laat staan in een protestantse setting. Waar men in het kader van vespers bijeenkomt, zou ik ze graag een plaats geven aansluitend aan het Magnificat, dat vanouds het hart daarvan vormt. De antifoon, met het bijbehorende gebed, fungeert dan tegelijkertijd als brug tussen deze Lofzang en de daarop volgende voorbede. En wie weet is er een musicus die er muziek in hoort…

Advent

Maria,
dochter van Sion,

die zich verheugde in Gods genade,
en met hart en ziel
zich voor zijn liefde opende.
Op Hem was uw hoop
en uw vertrouwen droeg vrucht:
uit u is ook onze toekomst
voorgoed geboren!

Gij, lichtend beeld
van godsvertrouwen,
sta ons voor ogen
in uw overgave en uw glorie!

En wij bidden:
God van Abraham,
van Hanna en Maria,
laat uw liefde ook òns leiden,
uw heilige Geest ook òns vervullen,
en vol verwachting
durven wij leven, al onze dagen.
Laat ons geschieden naar uw
Woord!
Door Christus, onze Heer.

Kersttijd: tot en met Maria Lichtmis

Maria,
Ster in Gods hand,

die het ware Woord herkende
en in u opnam,
geboortegrond werd voor Gods
erbarmen,
een schoot vol eeuwig leven.

Gij, bruid van Gods behagen,
bevlogen van zijn Geest,
die in uw hart bewaarde wat rijpen
moest,
gelukkig geprezen door alle
generaties!

Gij, lamp
in wie het Licht ons toestraalt,
sta ons voor ogen als dienares en
koningin!

En wij bidden:
God van hemel en aarde,
Laat ons het licht weerspiegelen,
waarmee Gij ons verlicht en geleidt.
Maak ons tot stralende sterren,
een baken voor elkaar,
in leven en in sterven.
Door Christus, onze Heer.

Veertigdagentijd

Maria,
moeder van smarten,

die deelde in de vreugde
op de bruiloft in Kana,
maar tot in het diepst van uw ziel
werd geraakt
aan de voet van het kruis,
die uw zoon nabij bleef
in leven en sterven.

Gij, moeder
van alle gemartelden,
van allen die sterven aan haat en
verachting,
en worden opgeofferd,

laat uw liefde onze troost zijn,
uw tranen ons tot bevrijding.

En wij bidden:
God, die neerziet
op wie gebogen zijn,
nabij bent aan een verslagen geest
en een verbrijzeld hart,
wees helend en heilzaam aanwezig
en troost ons met uw mededogen.
Door Christus, onze Heer.

Paastijd: tot en met Pinksteren

Maria,
moeder van het morgenlicht,

die gezegend was onder de vrouwen,
die leven en sterven
van uw Zoon heeft gedeeld,
en ons voorging in de vreugde
om zijn opstanding,
een leven van kracht tot kracht,
bekroond met Gods Geest!

Gij,
schoot van ontferming,
sta ons voor ogen
in uw smart en uw vreugde!

En wij bidden:
Wees ons barmhartig,
goede en trouwe God,
als deze wereld
zijn eigen weg wil gaan
door de nacht.
Wees ons barmhartig,
wanneer ons leven verloopt,
en richt onze oren
op de stem van de goede herder,
uw Zoon, de Levende,
Christus, onze Heer…

Door het jaar I: vanaf Trinitatis

Maria,
bruid van Gods behagen,

die open stond voor zijn Woord,
en vol was van zijn Geest,
die de verwachting
hoopvol hebt belichaamd,

wees voor ons
wie wij mogen zijn:
Gods beminde, zijn verkoren volk,
zijn geliefde gemeente
die Gods grote toekomst verwacht.

Uw leven heeft gediend
om een nieuwe wereld te openen.
Daarom prijzen ook wij u zalig!

En wij bidden:
Gij God, groot
in liefde en mededogen,
geef het ons
om stil en vol vertrouwen
de weg van uw Woord te gaan.
Dat ook wij U groot maken
met hart en ziel,
deze dag en alle dagen,
een leven lang,
door Christus, onze Heer.

Door het jaar II: bijvoorbeeld vanaf 15 augustus

Maria,
jonkvrouw Jeruzalem,

huis, waarin God woning zocht
onder de mensen,
tempel, waarin zijn Geest kon
wonen.
Beeld van zijn volk,
zijn heilig huisgezin,
van onze gemeenschap.
En beeld van de stad
die boven is,
een nieuw Jeruzalem,
ons aller moeder!

Gij,
bruid van onze Heer,
die woont aan zijn hart,
sta ons voor ogen
stralend en smetteloos!

En wij bidden:
Vader der lichten,
laat ons schuilen
onder de mantel van Maria,
in de schoot van uw gemeente,
laat ons thuis zijn
bij U zelf,
bij dag en bij nacht,
met Jezus, uw Zoon,
onze Heer en broeder.

Sytze de Vries, november 2009. Voor mijn goede vriendinnen, de zusters Augustinessen van Sint-Monica.