Menu

Basis

Klimaatverandering

Dit artikel is verschenen als onderdeel van het boek De kracht van ideeën, dat een selectie bevat van Jonathan Sacks’ essays, toespraken en columns.

5 april 2008

‘Genesis 1 kun je maar beter niet opvatten als pseudowetenschap, en nog minder als mythe, maar het beste als jurisprudentie. Dat wil zeggen: als het fundament van morele wetmatigheden.’

Als we het eerste hoofdstuk van Genesis goed zouden begrijpen, konden we een eind maken aan een paar onnodige ruzies tussen wetenschappers en religieuze gelovigen.

Het eerste wat opvalt is de enorme bondigheid. Het verhaal beslaat niet meer dan vierendertig verzen. De Hebreeuwse Bijbel neemt vijftien keer zoveel ruimte om te beschrijven hoe de Israëlieten het heiligdom in de woestijn bouwden. Het is verbazingwekkend dat het mooiste en meest invloedrijke verhaal over het ontstaan van het heelal zo kort is.

Het tweede is de numerieke structuur. We kennen de betekenis van het getal zeven. Het heelal is geschapen in zeven dagen. Het woord ‘goed’ wordt zevenmaal gebruikt. Maar het patroon gaat dieper dan dat. Het eerste vers van Genesis bevat zeven Hebreeuwse woorden, het tweede vers veertien. Het verhaal over de zevende dag bevat er vijfendertig. Het woord ‘God’ verschijnt vijfendertig keer; het woord ‘aarde’ eenentwintig keer. De hele passage bevat 469 (7 x 67) woorden. Met die aanwijzingen wordt gehint op een vertrouwelijke boodschap. Het heelal heeft een structuur, en die is mathematisch.

Dan is er nog de structuur zelf. Op de eerste drie dagen schiep God domeinen: licht en duister, bovenste en onderste wateren, zee en land. Op de volgende drie dagen bevolkt Hij die domeinen een voor een: eerst de zon, maan en sterren, dan de vogels en vissen en ten slotte de landdieren en mensen. De zevende dag is heilig. Dus zes (de scheppingsdagen) symboliseert de natuurlijke orde, en zeven de bovennatuurlijke orde. Alsof hij dat onbedoeld bevestigt, schreef Sir Martin Rees, de Koninklijk Astronoom, een boek met de titel ‘Just Six Numbers’, waarin hij liet zien dat de hele structuur van het fysieke universum bepaald wordt door zes mathematische constanten.

Achter deze structurele kenmerken schuilt een scherpe polemiek. De meeste Bijbellezers weten hooguit een beetje hoe sterk het verhaal gevormd is door een strijd tegen mythevorming. In het geval van Genesis 1 ligt die polemiek voor de hand. Alle scheppingsmythen worden namelijk gedomineerd door de worsteling tussen rivaliserende goden, behalve dit verhaal. In deze Bijbeltekst is er geen tegenstand, geen conflict. God spreekt en de wereld is er. Max Weber noemde dat de ‘onttovering’, de ontmythologisering van de wereld. Hij beschouwde het Bijbelse scheppingsverhaal als het fundament van het westerse rationalisme.

Alle scheppingsmythen worden namelijk gedomineerd door de worsteling tussen rivaliserende goden, behalve dit verhaal. In deze Bijbeltekst is er geen tegenstand, geen conflict.

Er zijn tijden waarin de polemiek subtieler is. Lees het verhaal over de tweede dag, waarop de wateren worden verdeeld, en je zult zien dat van alle zes verhalen alleen daarin het woord ‘goed’ ontbreekt. In plaats daarvan verschijnt het woord ‘goed’ tweemaal op de derde dag. Dit is een verwijzing naar een van de meest gangbare eigenschappen van mythen: de oerstrijd tegen de godin van de zee, het symbool van de krachten van chaos. De Bijbel handelt dat af met een simpel terzijde, waarin wordt vermeld dat het opleggen van orde aan de oervloed niet één, maar anderhalve dag duurde. Het scheppingsverhaal is een antimythe.

Genesis 1 is dus geen protowetenschappelijk verhaal over het ontstaan van het heelal en de oerknal. Het doel ervan is duidelijk. Het universum is goed: daarmee wordt ‘nee’ gezegd tegen nihilisme dat de wereld afzweert. Het heelal is het resultaat van één enkele creatieve wil, waarmee de mythe wordt uitgesloten. Het heelal is een plaats vol structuur en orde. Dat maakt de Bijbeltekst tot een uitnodiging om wetenschap te bedrijven, waar deze impliciet zegt dat de wereld niet irrationeel is en niet wordt geregeerd door wispelturige krachten. Waarom is Genesis 1 er dan wél? Die vraag vinden we ingewikkeld, omdat we vergeten dat de Hebreeuwse Bijbel binnen het jodendom de Tora heet, en dat woord betekent ‘onderricht’, ‘raadgeving’, of specifieker, ‘wetgeving’.

Genesis 1 kun je maar beter niet opvatten als pseudowetenschap, en nog minder als mythe, maar het beste als jurisprudentie. Dat wil zeggen: als het fundament van morele wetmatigheden. God heeft de wereld geschapen; daarom bezit God de wereld. Wij zijn vreemdelingen en bij Hem te gast, zoals de Bijbel het verwoordt. God heeft het recht de voorwaarden te bepalen van ons rentmeesterschap op aarde. De radicale boodschap van Genesis 1 is dat Gods heerschappij constitutioneel is. God regeert niet met machtsvertoon, maar met rechtvaardigheid, en zo horen ook wij ons te gedragen.

Genesis 1 kan dus ook worden geformuleerd in termen waar zelfs de meest openlijke seculier zich in kan vinden. De wereld is niet ons eigendom. Wij zorgen ervoor, als beheerders, namens de mensen die na ons zullen komen. Afstand doen van het idee dat wij de aarde bezitten is de enige basis die we nodig hebben voor het onbetwistbare punt van het verhaal zelf: dat we er zijn om de aarde, en alles erop en erin, te beschermen, en niet om die te vernietigen of in gevaar te brengen.


Jonathan Sacks (1948-2020) was een invloedrijk denker, veelzijdig auteur, opperrabbijn van Groot-Brittannië en lid van het Britse Hogerhuis. In 2016 ontving hij de prestigieuze Templetonprijs voor zijn levensbeschouwelijke bijdrage aan het maatschappelijke debat en zijn rol in de interreligieuze dialoog.

Jonathan Sacks. De kracht van ideeën. Vertaler: Jaap (Vert.) Slingerland. Utrecht: VBK Media/KokBoekencentrum, 2022. 352 pp. €32,99. ISBN 9789043538145.

De kracht van ideeën bevat een boeiende selectie van zijn essays, toespraken en columns. Deze teksten zijn opvallend samenhangend, en tonen de ontwikkeling en tijdloosheid van Sacks’ religieuze en filosofische ideeën. Hij reflecteert op grote thema’s als macht, antisemitisme, liefde, gebed en vrijheid. Het is alsof we hem opnieuw tot ons horen spreken, en dat geeft nieuwe kracht om de uitdagingen van de wereld van vandaag aan te gaan.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken