Menu

Basis

Liturgie: in eigentijdse vorm en taal?

Stelling: ‘Liturgie leidt mensen naar het heilige en dat is alleen mogelijk als zij in taal en vorm aansluit bij de mensen van vandaag.’

Jaap Overeem en Bernd Wallet reageren hierop, ieder vanuit hun eigen context van liturgie en gemeenschap vieren, rondom Bijbel, lied en gebed.

‘Je hebt je te verhouden’

Ik ben als theoloog opgeleid met het Dienstboek van de Protestantse Kerk en De Weg van de Liturgie, beide verschenen in 1998. Wat mij ervan is bijgebleven is dat De Weg van de Liturgie veel aandacht had voor het kijken naar de hemel en de oude kerk. Bij het Dienstboek heb ik vooral veel weerstand gevoeld. Er is ontzettend goed nagedacht over de inhoud van teksten, maar niet geïnvesteerd in de relatie met deze tijd. De taal is archaïsch, er is geen oog voor verbeelding en muzikaal vond zelfs ik – als klassieke muziekliefhebber – geen aansluiting.

In mijn jaren als gemeentepredikant heb ik veel aandacht besteed aan het steeds weer herschrijven van de teksten. Het Dienstboek functioneerde als een soort theologisch geweten, dat helemaal moest worden aangepast aan deze tijd. Bij de laatste opruimsessie van de studeerkamer is De Weg van de Liturgie gebleven, en het Dienstboek meegegeven aan het oud papier, ook omdat het online goed te vinden is.

Speelser en eigentijds

De laatste jaren heb ik het steeds minder gebruikt. De teksten gingen steeds verder van mij afstaan, ik raakte steeds meer betrokken bij Eredienst Creatief, die een meer speelse, narratieve en eigentijdse vorm van liturgie voorstaat én ik ben ander werk gaan doen.

De laatste keer dat ik in het Dienstboek heb gekeken, was toen ik als predikant met bijzondere opdracht werd bevestigd bij Talant, een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking, waar ik werk als geestelijk verzorger. De grote hoeveelheid woorden, de lengte van de gebeden en de saaiheid van het ritueel deden mij toen besluiten om het boek snel weer dicht te doen en mijn eigen gang te gaan.

In de bevestigingsviering heb ik vragen beantwoord, die wij hebben herschreven naar het niveau van mensen met een verstandelijke beperking, dus ook met plaatjes en picto’s. En ik ben gezalfd, een ritueel dat wij veel gebruiken in onze vieringen voor mensen met een beperking. Dat alles gebeurde in de gymzaal van de instelling, met de badmintonrackets aan de muur, de fitnessapparaten in de hoek en de schommel aan het dak. Het is een van de mooiste dingen die ik ooit heb meegemaakt.

Oog voor ritueel

Helemaal aan de andere kant van het spectrum heb ik onlangs gekeken naar de online registratie van de bisschopswijding van Mgr. Bernd Wallet. Ik vond die viering kunst van het hoogste niveau. Uitstekende musici, vlot gezongen, strak geregisseerd, mooi in beeld gebracht, oog voor de schoonheid van het ritueel én voor het feestelijke aspect van dat moment. Inhoudelijk werd een theologische agenda gepresenteerd én een mens vertelde daarin zijn eigen verhaal.

Thuis voelen

Deze twee verhalen lijken elkaar uit te sluiten. Een kerkelijk gezien losgeslagen bevestigingsritueel en een strak geregisseerde bisschopswijding. Toch voel ik de tegenstelling niet, omdat beide momenten in harmonie waren met hun omgeving.

Bovendien vind ik dat je van een theoloog in deze tijd mag verwachten dat hij enerzijds kennis heeft van de liturgische rijkdom van de christelijke traditie en anderzijds zo midden in de samenleving staat dat hij weet welke elementen op welk moment bruikbaar zijn en welke niet. Hij moet zich net zo goed thuis voelen in een kerkelijk ritueel als in een wereldlijke context, met contemporaine muziek en zoekende bezoekers, die evengoed behoefte hebben aan ritueel en zingeving.

Bij de instelling merk ik dat ik, soms vaker dan ik zelf wil, word aangesproken als dominee en daarin word gezien als een vertegenwoordiger van de christelijke traditie. Zelfs al heeft lang niet iedereen feeling met die traditie (Talant is een niet-christelijke instelling). Als de dominee aanwezig is, kijkt God ook mee.

In een seculiere viering, waarin ik voorganger was, werd ik na afloop aangesproken op een gebed dat ik niet had uitgesproken in de viering: ‘Dank u wel voor uw gebed.’ Toen ik zei dat ik niet had gebeden, zei die persoon: ‘Uw aanwezigheid was gebed.’

Helder zijn

Nu ik zelf meer gegroeid ben in die rol, merk ik dat mensen het prettig vinden als je helder bent over je identiteit, natuurlijk zonder die identiteit op te leggen aan anderen. Van iets meer afstand hiernaar kijkend: als geestelijk verzorger met een kerkelijke zending heb ik mij te verhouden tot die christelijke en kerkelijke achtergrond, ook als die achtergrond mij een kant opduwt waar ik niet wil zijn.

Omgekeerd mag ook een hoogkerkelijke viering zich niet opsluiten in zichzelf. We kunnen dat ons domweg niet meer veroorloven in deze tijd. Als kerk staan we midden in de wereld en die wereld vraagt van ons dat we op een heldere manier kunnen uitleggen waar wij voor staan en wie er in dat gebouw woont. Dat God al een eeuwigheid meegaat en er in Zijn Naam ook rituelen gevierd worden die niet ieder in een keer snapt, begrijpt iedereen, ook de mens met een beperking.

Jaap Overeem is predikant en geestelijk verzorger, voorzitter van de stichting Eredienst. Creatief – Verbindend Vieren, pianist en fagottist.

Vieren in de taal van de toewijding

Wat is de taal waarin we God verstaan? De rijke traditie van de kerk van alle eeuwen reikt ons deze aan. Oude en nieuwe woorden, gebeden en liederen, symbolen en tekenen voeden onze ontmoeting met de Heilige. Kerkruimte, kaarslicht, wierook, de schoonheid van goede taal en mooie muziek delen met ons de omweg van het woord. In de liturgie stappen we in een levende stroming van teksten en handelingen. Als we ons deze eigen maken, voeden ze onze toewijding aan God. Liturgie vieren is het kloppende hart van de kerk.

Groter dan ik

Fundamenteler dan de keuze voor taal en vorm lijkt me de houding waarmee we vieren. Mensen herkennen gemakkelijk of de liturgie als een formele ritus wordt beleefd, of als een plaats waar liefde voor God en de mensen wordt gevoed. Bij het laatste merk je de biddende houding van de voorgangers en de oprechte betrokkenheid van de hele gemeenschap, met hart en mond, lijf en leden. Dat in die liturgie ook lastige woorden klinken is logisch. We zijn niet vandaag met vieren begonnen, maar staan in een lange lijn van duizenden jaren van eredienst in tabernakel en tempel, in huiskerken en kerkhuizen. Daarom is het niet gek als niet alles gaat zoals ik het zelf zou willen doen of verwoorden.

Liturgie is groter dan ik. En dat is maar goed ook, want het hele leven is groter dan ik. De vreugde en de hoop, de angsten en de vragen van mensen ons voorgegaan hebben al een plaats gekregen in het grote verhaal van God en mensen. En wij plaatsen de onze erbij.

Het is ook om een andere reden logisch dat kerktaal soms weerbarstig is. Als we samen komen om te vieren dan verschijnen we voor Gods aanschijn. De liturgie richt ons in aanbidding tot de Heilige, die alle verstand te boven gaat. We keren ons tot God, die geen verlengstuk is van ons dagelijkse leven. We verwachten, integendeel, vernieuwing van de aarde en de toekomst van de Heer. Het is daarom ook niet gek als een nieuwe bezoeker woorden niet kent, gebaren niet begrijpt. We vieren met de taal en de tekenen van Gods komende rijk van gerechtigheid, vrede en vreugde. Dat geeft ons een oneindig wijde blik. Het geeft ook een gezonde vervreemding van het alledaagse.

Van deze generatie

Op tenminste twee manieren kan die liturgie ook nodeloos vervreemdend zijn. Ten eerste, als de liederen en gebeden niet zorgvuldig worden gekozen, en woorden en gebaren alleen formeel of terloops lijken te worden gedaan. Slordigheid maakt het doel van de samenkomst onbegrijpelijk. Net als mensen hebben woorden en gebaren tijd en aandacht nodig om tot hun recht te komen. En stilte.

Nog grotere vervreemding bestaat als je het gevoel hebt dat de liturgie in taal en sfeer eigenlijk iets van een andere generatie is dan die van jou. De Heilige komt ons allemaal in Christus en door de Geest heel nabij. De traditie vernieuwt zich steeds. Daarom vinden, met beleid, nieuwe bijbelvertalingen, nieuwe liederen, nieuwe gebeden er een organische plek in. Vloeiende, poëtische taal dient vandaag onze toewijding en liefde meer dan ouderwetse of moralistische begrippen. We verlangen naar iets dat tot de verbeelding spreekt, zodat we ons hart kunnen richten op het goede.

Regelmatig zeggen mensen die voor het eerst op zondag met ons de eucharistie meevieren hoe wonderlijk het is, dat de viering tegelijkertijd zo plechtig is en zo menselijk nabij. Eerbiedige liturgie midden in de gemeenschap werkt als een ruimte waar je als mens je plaats vindt voor God. Er gebeurt iets dat je optilt en draagt. Het hart daarvan is de toewijding van Christus zelf.

Praise to the Holiest in the height

Geprezen, God, uw wijs beleid, de omweg van uw Woord, ver boven alle hoogten uit en alle diepten door.

Willem Barnard, naar John Henry Newman Oud-Katholiek Gezangboek 631 / Liedboek 870

Steenmannetjes

In haar boek over de completen, de dagelijkse dagsluiting van de kerk, getuigt Tish Harrison Warren, pastoor in Pittsburgh, Pennsylvania, hoe oude liturgie ons vandaag kan helpen (Bidden in de nacht, Franeker 2021). Liturgische praktijken ziet zij als cairns, als steenmannetjes die ons helpen als we door de mist van lijden of verwarring de weg even niet meer voor ons zien. Ze schrijft:

‘Als ik niet kon bidden, zei de kerk: ‘Hier zijn wat gebeden’. Als ik niet kon geloven, zei de kerk: ‘Kom aan tafel en ontvang voedsel’. Als ik niet kon meedoen in de kerkdienst, zong de kerk voor me in de taal van het geloof. Met de geërfde manieren van bidden en vieren – liturgische praktijken – heeft de oude kerk voor ons steenhopen gebouwd, om ons te helpen dit mysterie te doorstaan, om ons op dit pad van geloof te houden en naar huis te leiden.’

Voor zoekende mensen kan met aandacht en schoonheid gevierde liturgie aantrekkelijk zijn. We staan als liturgische gemeenschap in een oeroude en tegelijk toekomstige ruimte waarin we aan niemands willekeur of oordeel zijn overgeleverd, ook niet die van onszelf. We vinden er met al onze zintuigen ruimte om te leven in de rijkdom van Gods genade. Liturgie verheft ons hart. Toegewijd vieren helpt ons om met alle heiligen onze plek te vinden als mensen van God.

Bernd Wallet is oud-katholiek aartsbisschop van Utrecht.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken