Liturgische en rituele studies 2016-2019
Voor het Psychologie Magazine dat eind 2019 verscheen, schreef journaliste Annemiek Leclaire een bijdrage over nieuwe rituelen. Zij constateert een sterk verlangen om speciale momenten samen met anderen te vieren. Leclaire schrijft dat er een gemis aan gezamenlijke bijeenkomsten is ontstaan door de ontkerkelijking en individualisering. Pasen en Kerstmis vieren we nog wel, maar omdat de traditionele betekenissen voor veel mensen zijn weggevallen, voelen deze dagen enigszins ‘leeg’ aan. Nieuwe invullingen van deze traditionele feestdagen en nieuwe rituelen komen op, als een tegenbeweging, een reactie op het hoge tempo van ons leven en het gemis aan samenzijn en verbondenheid (Leclaire 2020). Ze laten zien dat de mens niet zonder rituelen kan, aldus de ondertitel van het recente boek van de filosoof Herman De Dijn over rituelen in de moderne cultuur (2018).
Deze maatschappelijke trend zien we ook terug in de wetenschappelijke literatuur inzake de liturgische en rituele studies. In dit trend-bericht presenteer ik enkele studies die in de periode 2016-2019 verschenen zijn.
‘Vernieuwing’, ‘recontextualisering’ en andere vergelijkbare concepten komen we veelvuldig tegen in het onderzoek naar rituele repertoires. Voor de presentatie van de nieuwe boeken en studies deel ik dit trendbericht in drie categorieën in: nieuwe rituelen, online rituelen en rituelen rondom de dood.
Nieuwe rituelen
Rituele vernieuwing zagen we in de afgelopen twee decennia vooral bij rituelen rondom de dood. Het uitvaarten crematieritueel is in sterke mate gepersonaliseerd en steeds meer wordt er voor de vormgeving van een persoonlijk ritueel een beroep gedaan op een ritueelbegeleider.
In 2017 vierde de opleiding tot ritueelbegeleider ‘Het Moment’ haar vijftienjarig bestaan met een symposium en een gedenkboek onder de titel 15 jaar innoveren (Embsen & Overtoom 2017). In de laatste jaren is er in de opleiding tot ritueelbegeleider, naast de ruime aandacht voor rituelen rondom de dood, steeds meer aandacht gegroeid voor ‘rituelen bij leven’. Het Moment speelt hiermee in op de groeiende vraag naar rituelen bij geboorte, relaties, transities in werk, enzovoort.
Hermien Embsen, een van de drijvende krachten achter Het Moment, schreef een lijvig boek over werk en rituelen (Embsen 2018). Naast veel achtergrondinformatie, onder andere over de vier intelligentieniveaus van de mens, is het boek van Embsen ook heel praktisch. Er worden veel voorbeelden gegeven uit de eigen praktijk van Embsen als loopbaancoach. Daarbij wordt het coachingstraject beschouwd als ritueel proces, waarin een transitie van verleden naar toekomst wordt gemaakt. Van Gennep en Turner klinken sterk mee in deze denkwijze.
Een tweede auteur die ik in deze categorie wil noemen, is de Zwitserse psychotherapeut Jeltje Gordon-Lennox. Naast het schrijven van boeken traint zij celebranten in ‘the craft of secular ritualization’. In 2017 verscheen zowel een meer theoretisch boek van haar (Emerging Ritual in Secular Societies) als een praktische handleiding (Crafting Secular Ritual).
In het eerste boek komen diverse auteurs aan het woord, onder wie Joanna Wojtkowiak van de Universiteit van Humanistiek (Utrecht) over de rol van het lichaam en de zintuigen bij het ritualiseren van rouw, en Irene Stengs (Meertens Instituut Amsterdam) over herdenkingsrituelen. Ida van der Lee, bekend van Allerzielen Alom, wordt in het boek geïnterviewd (Gordon-Lennox 2017b).
Hermien Embsen, een van de drijvende krachten achter Het Moment, schreef een lijvig boek over werk en rituelen (Embsen 2018). Naast veel achtergrondinformatie, onder andere over de vier intelligentieniveaus van de mens, is het boek van Embsen ook heel praktisch. Er worden veel voorbeelden gegeven uit de eigen praktijk van Embsen als loopbaancoach. Daarbij wordt het coachingstraject beschouwd als ritueel proces, waarin een transitie van verleden naar toekomst wordt gemaakt. Van Gennep en Turner klinken sterk mee in deze denkwijze.
Een tweede auteur die ik in deze categorie wil noemen, is de Zwitserse psychotherapeut Jeltje Gordon-Lennox. Naast het schrijven van boeken traint zij celebranten in ‘the craft of secular ritualization’. In 2017 verscheen zowel een meer theoretisch boek van haar (Emerging Ritual in Secular Societies) als een praktische handleiding (Crafting Secular Ritual).
In het eerste boek komen diverse auteurs aan het woord, onder wie Joanna Wojtkowiak van de Universiteit van Humanistiek (Utrecht) over de rol van het lichaam en de zintuigen bij het ritualiseren van rouw, en Irene Stengs (Meertens Instituut Amsterdam) over herdenkingsrituelen. Ida van der Lee, bekend van Allerzielen Alom, wordt in het boek geïnterviewd (Gordon-Lennox 2017b).
Online rituelen
Naast rituele vernieuwing door toenemende belangstelling voor rituelen in het ‘seculiere’ domein – waarbij ‘seculier’ hier duidt op het niet-institutioneel religieuze domein – zien we ook vernieuwing door de toenemende invloed van digitalisering op ons dagelijks leven en op de samenleving als geheel.
Paul Post en Suzanne van der Beek (2016) schreven over deze thematiek een eerste verkenning aan de hand van pelgrimage dat inmiddels naast de vertrouwde offline dimensie (‘lopen naar…’) ook een online dimensie heeft (onder andere in digitale reisverslagen, virtueel reizen van plaats naar plaats). In dit boek stellen zij kritische vragen bij online rituelen: is er sprake van echte gemeenschap, kunnen we rituelen ondergaan zonder er lichamelijk bij betrokken te zijn?
Eerder werden deze vragen ook al gesteld bij het uitzenden van kerkdiensten op de televisie. De godsdienstsocioloog Kees de Groot besteedt er een hoofdstuk aan in zijn recente boek met de enigszins ‘plagerige’ titel The Liquidation of the Church (De Groot 2018, 79-93).
De vragen naar authenticiteit, de rol van het lichaam en de gemeenschap zijn ook aan de orde in een boek dat ik samen met Suzanne van der Beek publiceerde bij gelegenheid van het hiervoor al genoemde afscheid van Paul Post: Ritual in a Digital Society (2019). Een van de conclusies van deze publicatie is dat we bij online rituelen vooral moeten denken vanuit een interferentie tussen offline en online dimensies. Als we bijvoorbeeld de dag beginnen met een geleide meditatie via een app op onze mobiele telefoon, heeft dat impact op de manier waarop we de dag doorkomen; bovendien vraagt een dergelijke meditatie dat we er tijd voor nemen, rustig gaan zitten, onze ademhaling controleren – het is dus wel degelijk een embodied ritual. Het idee dat veel mensen, wereldwijd, gebruik maken van deze app kan ons stimuleren om dit dagelijks meditatieritueel vol te houden – de community is dan wel niet fysiek ervaarbaar, maar speelt wel een rol als een zogenoemde community of interest.
Diepgaand zijn dergelijke communities of interest onderzocht door Tim Hutchings (Durham University) in zijn proefschrift Creating Church Online. Dit proefschrift verscheen in 2010, maar werd door Hutchings omgewerkt tot een handelseditie en uitgegeven bij Routledge (Hutching 2017). In dit boek behandelt hij onder andere de Church of Fools, I-Church en St Pixels.
Ook het boek van Teresa Berger kan hier genoemd worden: @Worship. Zij verkent liturgische praktijken in digitale werelden en gaat met name in op de thema’s presentie, gemeenschap, materialiteit en sacramentaliteit (Berger 2018).
Rituelen rondom de dood
Een laatste categorie die ik in dit trendbericht presenteer zijn boeken inzake rituelen rondom de dood. Ook hier is ‘vernieuwing’ een kernwoord, zowel vernieuwing betreffende de vormgeving van uitvaarten en crematies, als vernieuwing in het zoeken naar een houding ten opzichte van de dood.
Beide trends zijn zichtbaar in het proefschrift van Brenda Mathijsen: Making sense of death (Mathijssen 2017). Mathijssen heeft onderzoek gedaan naar rooms-katholieke, protestantse en niet-kerkelijke uitvaarten in Nederland. Zij concludeert dat rituele praktijken veranderen: steeds vaker is er sprake van co-creatie, waarbij experts en nabestaanden een uitvaart samenstellen waarin een portret van de overledene geschetst wordt dat verbonden is met de betekenis van de overledene voor zijn of haar leefomgeving. De nieuwe praktijken zijn verbonden met nieuwe betekenisgevingen die door Mathijssen gekenmerkt worden met de concepten ‘symbolische onsterfelijkheid’ en continuing bonds.
Een tweede boek in deze categorie is Death in the early twenty-first century (Boret, Long & Kan, 2017). Aan de hand van voorbeelden uit de gehele wereld (van Oeganda tot Japan) laten de auteurs zien dat rituelen rondom de dood allerminst star en traditioneel zijn. Ze veranderen voortdurend onder invloed van wensen van stervenden, nabestaanden, uitvaartprofessionals en instituties. Eén van de hoofdstukken, door Tamara Kneese, handelt over digitale blogs betreffende ziekte en sterfelijkheid, een mooi voorbeeld van online presentie en modern pastoraat.
Een derde en laatste item in deze categorie is een artikel van de Deense socioloog Michael Jacobsen (2016). Dit artikel gaat over death mentalities en is niet zozeer een onderzoek naar rituelen als wel een reflectie op hoe mensen in de eenentwintigste eeuw omgaan met de dood. Jacobsen denkt door in de lijn van Philippe Ariès die als pionier culturele houdingen ten opzichte van de dood onderzocht (Ariès 1974). Voor de twintigste eeuw komt Ariès uit op de ‘verboden of verborgen dood’. Jacobsen zet daar een nieuwe houding naast die hij typeert als spectacular death: we zijn goed in staat de dood te thematiseren, onder meer in kunst, boeken, films en televisieprogramma’s, maar daarmee houden we de dood wel op een veilige afstand. Zodra de dood dichtbij komt, kijken we liever naar het geleefde leven en vermijden we de confrontatie met de harde werkelijkheid van de dood. De inzichten van Jacobsen helpen om hedendaagse rituelen rondom de dood te begrijpen.
Tot slot
Aan de hand van bovenstaande categorieën heb ik laten zien hoe nieuwe rituele praktijken onderwerp zijn van onderzoek. Deze veranderende praktijken vragen om analyse en interpretatie vanuit een breed cultureel kader van waaruit de vernieuwingen en recontextualiseringen begrepen kunnen worden.
Met deze drie categorieën zijn uiteraard niet alle publicaties in het brede onderzoeksdomein van rituelen en liturgie genoemd. Voor een meer uitgebreid overzicht verwijs ik naar het volledige Literatuurbericht op de website van Handelingen.
Literatuur
Ariès, P. (1974). Western attitudes toward death: from the Middle Ages to the present. Baltimore [etc.]: Hopkins.
Berger, T. (2018). @worship: liturgical practices in digital worlds. London: Routledge.
Boret, S.P., Long, S.O. & Kan, S. (2017). Death in the early twenty-first century: authority, innovation, and mortuary rites. Cham: Palgrave Macmillan.
Dijn, H. De (2018). Rituelen: waarom we niet zonder kunnen. Kalmthout: Polis.
Embsen, H. (2018). Time-out: werk & rituelen. Hengelo: Het Moment.
Embsen, H. & Overtoom, T. (2017). 15 jaar innoveren. Het Moment 2002-2017. Hengelo: Het Moment.
Gordon-Lennox, J. (2017a). Crafting Secular Ritual: a Practical Guide. London: Jessica Kingsley Publishers.
Gordon-Lennox, J. (2017b). Emerging ritual in secular societies: a transdisciplinary conversation. London: Jessica Kingsley.
Groot, C.N. de (2018). The liquidation of the church. London/New York: Routledge.
Hoondert, M.J.M. & Beek, S. van der (2019). Ritual in a digital society (Vol. 21). Amsterdam/Groningen: Institute for Ritual and Liturgical Studies/Institute for Centre for Religion and Heritage.
Hutchings, T. (2017). Creating church online: ritual, community and new media (Vol. 8). New York: Routledge.
Jacobsen, M. (2016). ‘Spectacular Death’ – Proposing a New Fifth Phase to Philippe Ariès’s Admirable History of Death. Humanities, 5(2).
Leclaire, A. (2020). Samen stilstaan. Hoe nieuwe rituelen ons verbinden. Psychologie Magazine, 137(1), 16-25.
Mathijssen, B. (2017). Making sense of death: ritual practices and situational beliefs of the recently bereaved in the Netherlands (Vol. 5). Zürich: LIT Verlag.
Post, P. (2019). Rituele herbestemming als Recasting: rituele dynamiek voorbij inculturatie en syncretisme. Tilburg: Tilburg University.
Post, P. & Beek, S. van der (2016). Doing ritual criticism in a network society: online and offline explorations into pilgrimage and sacred place (Vol. 29). Leuven: Peeters.
Post, P. & Hoondert, M. (2019). Absent ritual: exploring the ambivalence and dynamics of ritual. Durham, North Carolina: Carolina Academic Press.
