Mooie droom hartstocht voor gerechtigheid – ‘I have a dream’ van Martin Luther King
Joyce Overdijk-Francis beschrijft hoe nodig die droom was en hoe actueel die nog is, over positieve ontwikkelingen, maar ook over wat er maar niet verandert en over (onderhuids) racisme en discriminatie. Het magistrale antwoord van King was spiritueel: geweldloosheid met een mars op Washington en een lange mars door instituties. Er zijn anti-discriminatie wetten, maar dat is niet genoeg. Obama zei het nog maar weer eens in zijn afscheidstoespraak dit jaar: ‘Wetten zijn niet genoeg. We moeten de harten veranderen.’ Een droom? Een visioen? Een hart voor gerechtigheid!
‘Nu is het moment om de belofte van democratie na te komen. Nu is het moment om uit de donkere en dorre vallei van rassenscheiding omhoog te klimmen naar het zonovergoten pad van raciale gerechtigheid. Nu is het moment om ons land uit het moeras van raciale ongerechtigheid omhoog te tillen op de solide rots van broederschap. Nu is het moment om gerechtigheid concreet te maken voor alle kinderen van God. Het zou fataal voor het land zijn de uiterste noodzaak hiervan over het hoofd te zien en de vastberadenheid van de neger te onderschatten.’
Op 28 augustus 1963 hield Martin Luther King tijdens de grote mars naar Washington zijn legendarische toespraak ‘I have a dream’. Hij deelde zijn droom met de Amerikaanse bevolking en met de wereld, en zijn rede heeft binnen de Verenigde Staten maar ook ver daar buiten zeer inspirerend gewerkt.
Wat heeft de geschiedenis ons gebracht sinds dat jaar? Had Martin Luther King ooit kunnen denken dat 27 jaar na zijn redevoering Nelson Mandela bevrijd zou worden uit de gevangenis van Robbeneiland waar hij levenslang vast moest zitten? Nelson Mandela was een volgende bevrijder die in de voetsporen trad van Martin Luther King en de raciale strijd op vreedzame wijze zou voeren. Nelson Mandela verzette zich zonder geweld tijdens het apartheidssysteem van Zuid-Afrika en werd in 1994 geïnaugureerd als eerste zwarte president van Zuid-Afrika.
Of had Martin Luther King ooit kunnen bevroeden dat in 2009, bijna vijftig jaar na zijn toespraak, de Verenigde Staten een zwarte president zouden krijgen?
Martin Luther King raakte het hart van mensen. Men moest er vaak een traan om laten!
Hoe kwam het dat het visioen van Martin Luther King zo herkenbaar was en – ondanks de moord op hem in 1968 – hoop bleef geven op een leefbare toekomst?
Hij verwees subtiel naar president Abraham Lincoln die de slavernij afschafte en naar de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring, hij citeerde uit de Bijbel en pleitte nadrukkelijk voor raciale gelijkheid. Ook gaf Martin Luther King de gevoelens weer die leefden bij de kinderen en kleinkinderen van tot slaaf gemaakten die generaties lang hadden gevochten voor gerechtigheid, gelijkheid en recht-vaardigheid binnen de Amerikaanse samenleving en daarbuiten.
Ballingschap in eigen land
Zijn inspiratie werd gevoed door de erbarmelijke situatie waarin de Afro-Amerikanen anno 1963, ruim honderd jaar na afschaffing van de slavernij, verkeerden. De ongerechtigheid, ongelijkheid en onrechtvaardigheid van de Afro-Amerikanen vormden nog steeds een zichtbaar onderdeel van de Amerikaanse samenleving.
Martin Luther King kende de historie, hij kende de verhalen van de voorouders, de verhalen van overlevering, hij kende de ontembare strijdlust van tot slaaf gemaakten en hun nakomelingen. Hij heeft aan den lijve rassenscheiding en discriminatie ondervonden. Wat er gebeurde op 1 december 1955 met Rosa Parks ervoer hij als de laatste druppel die de emmer deed overlopen. Rosa Parks was een burgerrechtenactivist die weigerde haar plaats voorin de bus af te staan aan een witte Amerikaan en plaats te nemen achter in de bus. Pas na arrestatie van Rosa Parks en hemzelf, gevolgd door een bus boycot, en door tussenkomst van het hooggerechtshof in Washington, werd geoordeeld dat de segregatieregels voor het openbaar vervoer in Alabama in strijd waren met de grondwet. De grondslag van de grondwet voor alle Amerikaanse burgers welke inhield gelijke en rechtvaardige behandeling van een ieder. Mede door die ervaringen kon hij constateren dat:
‘het leven van de neger nog altijd droevig is beperkt door de handboeien van rassenscheiding en de ketenen van discriminatie’ en dat ‘de neger nog altijd in de uithoeken van de Amerikaanse maatschappij verkommert en dat hij zich bevindt in ballingschap in zijn eigen land’.
Martin Luther King herinnerde eraan hoe de kinderen en kleinkinderen van tot slaaf gemaakten hebben bijgedragen aan de Amerikaanse samenleving. Als gelijkwaardig deel van de Amerikaanse bevolking en onderdeel van de samenleving horen zij ontegenzeggelijk tot de Amerikaanse droom:
Hij zag hoe de erfenis van slaven-handel, slavernij en onderdrukking door slaveneigenaren nog steeds door werkte en haar weerslag had binnen de Afro-Amerikaanse gemeenschap. Hij zag dat ‘white supremacy’, racistische en discriminatoire excessen nog hoogtij vierden. Hij zag hoe de wetten, waar Amerika op gestoeld is, en de beloften aan de zwarte gemeenschap niet werden nagekomen. Hij zag hoe de ogen werden gesloten voor rassen-scheiding en ongelijke behandeling.
Geweldloze strijd zoals zijn geloof hem ingaf
‘Ik zeg u vandaag, mijn vrienden, dat ondanks de moeilijkheden en frustraties van nu, ik nog altijd een droom heb. Het is een droom die ferm geworteld is in de Amerikaanse droom. Ik heb een droom dat op een dag dit land zal verrijzen en zal leven naar de ware betekenis van haar credo: Wij beschouwen deze waarheden als vanzelfsprekend; dat alle mensen gelijk geschapen zijn.’
‘Dit is onze hoop. Dit is het geloof waarmee ik naar het zuiden van de Verenigde Staten terugkeer. Met dit geloof zullen we in staat zijn een steen van hoop te houwen uit de berg van wanhoop. Met dit geloof zullen we in staat zijn de schetterende wanklanken van ons land om te vormen tot een prachtige symfonie van broederschap. Met dit geloof zullen we in staat zijn samen te werken, samen te bidden, samen te vechten, samen naar de gevangenis te gaan, samen op te komen voor vrijheid in de wetenschap dat wij op een dag vrij zullen zijn.’
Geweldloos verzet
Vanuit deze situatie verwoordde Martin Luther King in 1963 zijn droom waarin hij de afschuwelijk heersende toestanden benadrukte maar toch pleitte om niet bitter en vijandig in het leven te staan maar zich te blijven inzetten voor een betere wereld. Als theoloog, filosoof en predikant was Martin Luther King ervan overtuigd dat zijn radicale ideeën alleen bereikt konden worden met een geweldloze strijd. Zoals zijn geloof hem ingaf, weigerde hij geweld met geweld te beantwoorden.
Hij wist dat met de burgerrechtenbeweging kon worden bijgedragen aan de Amerikaanse droom en een leefbare Amerikaanse samenleving en hij richtte zijn blik naar de immateriële en spirituele kant. Uit het geloof putte hij hoop en inspiratie met het geweldloos verzet als middel. Vanuit zijn geloof streed hij voor verdraagzaamheid en gelijkheid, voor het samen bouwen aan een toekomst, aan een betere wereld:
Deze oproep vanuit wat gemeenschappelijk is aan christelijke en democratische waarden, deze keuze voor geweldloos verzet, dit visioen voor een vreedzame toekomst heeft mensen wereldwijd in beweging gebracht.
Noodkreet
Naast zijn visioen en geloof in de goedheid en intentie van ieder mens om te komen tot die toekomstige vreedzame wereld hoor ik in zijn toespraak ook een noodkreet. Hij richtte een noodkreet tot het geweten van zijn mede-Amerikanen. Hij richtte een noodkreet tot de media en de federale regering van alle staten, tot alle gremia die beheerst werden door de witte dominante Amerikaanse samenleving en waar de Afro-Amerikanen anno 1963 nauwelijks een voet tussen de deur hebben weten te krijgen. Die nood-kreet was een inspiratie, een oproep voor velen om te beseffen dat het vijf voor twaalf was en actie noodzakelijk. Ik proef in zijn rede ook wat niet is uitgesproken, namelijk zijn zorg en pijn als zijn droom geen werkelijkheid zou worden. Wat zouden dan de gevolgen worden van het onrecht, de ongelijkheid, de onrechtvaardigheid waar de zwarte gemeenschap anno 1963 nog onder gebukt ging? Hoe zouden de frustratie en woede tegen die achtergrond van een door racisme en haat verdeeld Amerika gekanaliseerd kunnen worden? Door het aanhoudend onrecht wordt het vreedzaam met elkaar samenleven ondergraven. Martin Luther King sprak het hart van mensen aan, riep op tot een moreel kompas, tot dialoog en hij pleitte voor geweldloos verzet en voor gezamenlijke oplossingen binnen het rechtssysteem. Dit laatste was ingegeven doordat ook de witte Amerikanen steeds meer tot de overtuiging kwamen dat de strijd voor gerechtigheid, gelijkheid en rechtvaardigheid een gezamenlijke strijd was. Zwarte en witte Amerikanen delen een gezamenlijk lot en een gezamenlijke toekomst. ‘Zijn we niet tot elkaar veroordeeld?’
handboeien van rassenscheiding en ketenen van discriminatie? We hebben elkaar nodig
Lange mars door de instituties
Had Martin Luther King kunnen verwachten dat de ongelijke en onrechtvaardige behandeling van de zwarte mens op de internationale agenda van de Verenigde Naties terecht zou komen? In 2001 verklaarden de lidstaten van de VN tijdens de anti-racismeconferentie in Durban (Zuid-Afrika) slaven-handel, met inbegrip van de trans-Atlantische slavenhandel, slavernij en kolonialisme, als misdaden tegen de menselijkheid en schending van mensenrechten. In 2013 hebben de Verenigde Naties de periode van 2015-2024 uitgeroepen tot ‘International Decade for People of African Descent’. In de woorden van VN-secretaris-generaal Ban Ki-Moon:
‘Mensen van Afrikaanse afkomst hebben het meest onder racisme te lijden. Vaak ontberen zij fundamentele rechten zoals toegang tot goede gezondheidszorg en onderwijs.’
Ofschoon de rassenverhoudingen beter zijn dan vijftig jaar geleden zijn we er nog lang niet. De droom, de visioenen en de politieke uitspraken van Martin Luther King zijn nog steeds van belang en spreken nog steeds het hart van mensen aan om de strijd voor een rechtvaardige en gelijkwaardige samenleving te blijven voeren.
Martin Luther King in Nederland
Over de gehele wereld riep de droom van King erkenning en herkenning op. Ook voor Nederland en de voormalige koloniën Suriname en de Nederlandse Antillen was zijn droom en politieke uitspraken zeer inspirerend. Op bijvoorbeeld de toenmalige Nederlandse Antillen, werd zijn speech in 1963 door de overwegend christelijke gemeenschap met open armen ontvangen en bediscussieerd. Zijn redevoering was voor docenten op de (middelbare) scholen prachtig onderwijsmateriaal.
Maar de geschiedenis van Nederland is een andere dan die van de Verenigde Staten. De trans-Atlantische slavernij en de afschaffing van de slavernij in 1863 is nu binnen Nederland een ver-van-mijn-bedshow. In Nederland werd berichtgeving over Nederlandse inmenging elders in de wereld en over alles wat te maken had met het slavernijverleden vermeden. De onwetendheid over de koloniale periode is de reden dat grote delen van de Nederlandse samenleving zich slecht kunnen inleven in de gevoeligheden en respectloze ervaringen die de nazaten van tot slaaf gemaakten en gekoloniseerde personen ondervinden. Kennis over het slavernijverleden, de slavenhandel en de ongelijke, onrechtvaardige en onderdrukkende behandeling van de tot slaaf gemaakten in de overzeese delen van het Koninkrijk ontbreekt.
Met de komst in de jaren zeventig-tachtig van de vorige eeuw van grote groepen Surinamers, Antillianen en gastarbeiders met vervolgens de opkomst van extreem rechts, kreeg racisme in Nederland een gezicht. Verschillende organisaties zetten zich in die jaren in voor gelijke en rechtvaardige behandeling van deze groepen en de bestrijding van racisme en discriminatie, doorgaans met juridische middelen. Ook werden in het Wetboek van Strafrecht anti-discriminatiebepalingen opgenomen die discriminatie op vele fronten verbood.
Het hart veranderen
Met wetten en door bestrijding van rassendiscriminatie met juridische middelen worden grenzen gesteld. Naast de naleving van die grenzen en het oog hebben voor het overschrijden daarvan wordt van een ieder inlevings-vermogen gevraagd om discriminatie en racisme te onderkennen, zichtbaar te maken en de bestrijding ter hand te nemen. Dit vraagt bij een ieder om een innerlijke grondhouding met het doel te komen tot die toekomstige leefbare en vreedzame samenleving waar Martin Luther King voor stond.
Ook Barack Obama memoreerde in zijn afscheidsspeech op 10 januari 2017:
‘Wetten zijn niet genoeg. We moeten de harten veranderen, en dat duurt generaties.’
Als voorzitter van de Werkgroep Recht & Rassendiscriminatie en als medeoprichter van het Landelijk Bureau Racismebestrijding benadruk ik graag deze constatering van Barack Obama in het voetspoor van Martin Luther King.
Voor de jongeren hier, geboren en getogen en levend naar de normen en waarden van de Nederlandse samenleving, is het een hard gelag te moeten ervaren dat ze worden buitengesloten. Racisme, discriminatie op de arbeids-markt, ethnic profiling en racistische uitlatingen op de sociale media brengen hen in verwarring. Steeds vaker wordt Nederland verdeeld door racisme en haat en de samenleving verhardt.
Deze jongeren, nazaten van tot slaaf gemaakten, opgegroeid in de Verenigde Staten of in Nederland, zijn Amerikanen respectievelijk Nederlanders met een droom, een Amerikaanse of een Nederlandse droom. Ze wensen niet anders en ongelijk behandeld te worden. Zij zullen meer dan hun voorouders gelijke rechten en een gerechtvaardigde behandeling opeisen. First lady Michelle Obama zei in haarafscheidsrede op 6 januari 2017:
‘Sta nooit toe dat iemand je het gevoel geeft dat je er niet toe doet, dat je geen plaats hebt in onze Amerikaanse geschiedenis. Dit heb je wel, en je hebt het recht te zijn wie je wilt zijn.’
Blijkbaar was het voor Michelle Obama nodig deze uitspraak anno 2017 te doen.
Het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee), opgericht in 2002 als kennisinstituut over het slavernijverleden, heeft de handschoen opgepakt en zet zich in voor gerechtigheid, gelijkheid en recht-vaardigheid van de zwarte gemeenschap binnen Nederland. NiNsee heeft bestrijding van racisme, discriminatie op de arbeidsmarkt en ethnic profiling hoog op de agenda staan. Parallel aan de doelstellingen van de ‘International Decade for People of African Descent’ zet het NiNsee zich in Nederland in voor de erkenning, ontwikkeling en rechtvaardigheid waar de zwarte gemeenschap recht op heeft. Zo heeft het NiNsee in 2016 de maand oktober uitgeroepen als de Black Achievement Month. Via een positieve benadering wil het NiNsee jaarlijks de bijzondere prestaties vanuit de zwarte gemeenschap een podium geven en daarmee de focus leggen op de kracht, rijkdom en bijdrage aan de Nederlandse samenleving van mensen van de Afrikaanse diaspora. De droom van Martin Luther King zal hierin zeker terug te vinden zijn.
De inspirerende toespraak van Martin Luther King is vandaag de dag nog springlevend. De maatschappelijke problemen van toen hebben helaas niets aan actualiteit ingeboet. Het wordt steeds moeilijker binnen de Verenigde Staten, in Nederland en daarbuiten, de ogen te sluiten voor onderhuids racisme, institutioneel racisme, discriminatie en vooroordelen over de zwarte mens. Voortzetting van Kings filosofie zien we terug in The Martin Luther King, Jr. Center for Nonviolent Social Change (Atlanta, Georgia, USA), opgericht in 1968 om het gedachtegoed van Martin Luther King te waarborgen en zijn archieven en die van de burgerrechtenbewegingen te conserveren.
In Nederland heeft de organisatie DutchVersity Hi5, nu IZI Solutions, in 2008 The King Movement Foundation opgericht. Als Nederlandse tak van The King Center zet DutchVersity zich in voor gelijke rechten en kansen voor iedereen. Ze creëert een internationale beweging die mensen bijeenbrengt en inspireert om kansen te creëren en dromen te verwezenlijken. Aan de filosofie van IZI Solutions ligt onder andere die van Martin Luther King ten grondslag.
Ontkerkelijking en secularisatie zullen de geweldloze strijd op de proef stellen. De diepere boodschap van Martin Luther King zal echter standhouden om in gezamenlijkheid de strijd voor een gelijke en gerechtvaardigde toekomstige wereld te blijven voeren. We hebben elkaar nodig om te komen tot die leefbare en vreedzame samenleving. ‘We zijn tot elkaar veroordeeld.’
Verdere informatie:
I have a dream, Engelse tekst: www.wyzant.com/resources/lessons/history/hpol/mlk/ihaveadream Nederlandse tekst: www.beleven.org/verhaal/i_have_a_dream_door_martin_luther_king_jr
Websites
www.izi-solutions.com De enige officiële partner van het Martin Luther King Center in Neder-land. Ze hebben samen met The King Centre (Atlanta, Georgia, USA) de Martin Luther King Lifetime Achievement award uitgereikt aan de toenmalige burgemeester van Amsterdam Job Cohen.
