Basis

Opstandig heilig

Op 9 april 2020 is het 75 jaar geleden dat de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906 -1945) in concentratiekamp Flossenbürg werd terechtgesteld door het naziregime. Als iets kenmerkend is voor Bonhoeffer, is het de eenheid van wat hij dacht, waar hij in geloofde, en wat hij deed. Zijn denken leidde steeds tot bewuste keuzes. Waarbij hij niet terugschrok voor risico’s.

Wie is Dietrich Bonhoeffer? Wat weet ik van hem? Zijn naam is er eentje in de rij van Mahatma Gandhi, Martin Luther King en Nelson Mandela. Het zijn namen van grote mensen die ik niet in eerste instantie onthoud vanwege hun ideeën of geschriften, maar door het leven dat ze geleefd hebben. Ze hebben de status van moderne heilige gekregen. Bewonderenswaardig, voorbeeldig en haast onnavolgbaar in hun idealisme zijn ze. Gedreven, een weerwoord tegen de kille waan van alledag waren ze. Opstandig stonden ze voor een andere werkelijkheid, een nieuwe wereld. Daarbij maakten zij hun leven ondergeschikt aan een hoger ideaal. Zou ik ooit zo’n keuze kunnen maken?

EERBIED EN ONTROERING

Bonhoeffer was theoloog en predikant, en maakte deel uit van de Bekennende Kirche, die zich verzette tegen het naziregime. Uiteindelijk werd Bonhoeffers verzet zijn dood in het concentratiekamp. Jaren geleden kocht ik het ‘Bonhoeffer Brevier’, een dagboek vol fragmenten uit zijn brieven, preken en geschriften. Dat boek staat na al die jaren nog steeds bijna onaangetast in mijn boekenkast als een soort relikwie, een zichtbaar teken van ontzag. De naam Bonhoeffer roept eerbied op. Eén lied van hem laat ik ieder jaar zingen in de Oudejaarsdienst: ‘Door goede machten trouw en stil omgeven’. Een tekst die me ieder jaar weer ontroert omdat zijn leven en dood er zo schrijnend maar ook troostend in doorklinkt; een onbestaanbaar vertrouwen in trouweloze tijden. Alsof in de diepste doodsstrijd tegen je gezegd wordt: wees niet bang, sta op, lach, Liefde draagt je, God is nabij.

DE KERK

Tijdens mijn theologiestudie is Bonhoeffer niet besproken. Zijn theologie is niet zo fundamenteel of verrassend vernieuwend dat er colleges over gegeven werden. In zijn proefschrift maakt hij duidelijk dat de Kerk niet de plek moet zijn waar alleen óver Jezus gesproken wordt. De Kerk moet een gemeenschap der heiligen zijn; zij is het lichaam van Christus. Zoals de apostel Paulus schrijft aan de jonge christelijke gemeente in Korinte: ‘Welnu, u bent het lichaam van Christus en ieder van u maakt daar deel van uit’. Ik noem de Kerk ‘de handen en voeten van Gods liefde en barmhartigheid’. Lichaam willen zijn van de Opgestane is een bijbelse oproep die de Kerk wel eens vergeten is. Bonhoeffers theologie mag dan niet wereldschokkend vernieuwend zijn geweest, de manier waarop hij er zijn leven vorm mee gaf was dat des te meer. Zijn denken leidde bij hem voort-durend tot bewuste keuzes.

KEUZES

De bijdragen in dit nummer van Open Deur zijn geïnspireerd op omslagpunten in Bonhoeffers leven. Vaak in de vorm van keuzes die geworteld zijn in zijn geloofsleven en -overtuiging. Zoals zijn keuze voor vrede en geweldloosheid (waar hij later op terug kwam); zijn keuze om vanuit New York terug te keren naar Duitsland eind jaren 1930; zijn keuze voor verzet tegen Hitler en het naziregime; hoe hij zich opstelde tijdens zijn gevangenschap; en zijn keuze voor een christendom waarin God niet als ‘dood-doener’ gebruikt wordt die het antwoord is op alle vragen waar we zelf het antwoord niet op weten. Zo kan deze ‘heilige’ hopelijk weer tastbaar menselijk worden en inspireren.

Harold Schorren is predikant van de wijkgemeente Laurenspastoraat, city pastor van Rotterdam, en redactielid van Open Deur.